Samvinnan - 01.12.1952, Blaðsíða 10

„Blessaður maturinn, bölvað brimið,/
Þegar vetrarskipib Miaca bjargaði jDÍngeyskum
samvinnubændum frá skorti og uppgjöf
Úr þjóðsögum og ævintýrum þekkj-
um við öll fjölmargar sagnir um
mannvænlega menn og konur, er sú
ógæfa lienti að verða fyrir illum álög-
um óvætta eða varmenna. Okkur eru
í fersku minni myndir þær, er ævin-
týrasagnirnar bregða upp af hina illa
hlutskipti og liinni ömurlegu ævi
þessara ógæfubarna. Hversu þeinr var
meinað að njóta eðliskosta sinna með-
an álagahamurinn hvíldi á þeim.
Menn og konur, sem fundu sig borin
til lífshamingju og göfugra starfa,
máttu þreyja langa ævi án þess að
vinna þær dáðir, sem hugur þeirra
þráði.
Okkur eru líka kunn úr þjóðsög-
unum hin góðu endalok, sent þessi
ævintýri fengu oft, þegar einhver göf-
ugur maður eða kona bar gæfu til
þess að rjúfa álagadrómann og veita
hinum langþjökuðu ógæfubcirnum
frelsi á ný. Frelsi til þess að lifa og
starfa að hugðarefnum sínum, frelsi
til þess að njóta lífsins í starfi og eðli-
legu samfélagi við meðbræður sína.
Af frásögnum ævintýranna skynj-
um við fögnuð hinna frelsuðu manna,
þegar fjötrar þeirra brustu, þegar
álagahjúpurinn leystist upp og þeir
fundu að þeir voru frjálsir athafna
sinna á ný.
En hafa þá slík ævintýri sem þessi
einhvern tíma raunverulega gerzt?
Eru þau nokkuð annað en óskadraum-
ur fátækrar þjóðar, sem hefur ornað
sér við yl sagna og ævintýra, þegar
kaldast blés í lífsbaráttu hennar? Frá
sjónarmiði bókstafskrókamanna verð-
ur svarið neikvætt. En dýpra skoðað
kemur í Ijós, að sannleiksgildi þessara
þjóðsagna, hinu táknræna, verður
ekki haggað. Því verður aldrei með
réttu neitað, að ýms ævintýri hafa
gerzt með þjóð okkar á liðnum öldum.
í þeim ævintýrum hafa skifzt á skugg-
Eftir
Þóri Friðgeirsson
Erindí þetta flutti höfundur á sam-
komu Kaupfélags Þingeyinga í Húsa-
vík 2. apríl s.l., er félagið minntist
komu vetrarskipsins Miaca til Húsa-
víkur fyrir 65 árum.
ar og skin, og Jn í betur hafa þau ævin-
týri í mörgum tilfellum átt liinn góða
endi.
Hver neitar því, að þjóð okkar
hafi sætt mörgum illum álögum á liðn-
um öldum? Og hver mundi neita því,
að mörgum illum álögum hafi verið
af henni létt fyrir atbeina göfgra sona
hennar og dætra, líkt og gerist í ævin-
týrasögnunum? Naumast mun nokk-
ur, sem sögu þjóðarinnar þekkir, því
neikvæði gjalda.
Einhver hinn þungbærasti og ör-
lagaríkasti álagahamur, sem yfir ís-
lenzku þjóðina hefur . fallið, er
verzlunaránauðin danska. Sú áþján
mergsaug þjóðina um aldaskeið
og larraði svo viðnámsþrótt liennar
gegn náttúruhamförum, eldgosum og
við hafísum, að við landauðn lá. Und-
ir ofurþunga álagahams einokunar-
innar dönsku og síðan arftaka hennar,
selstöðukaupmannanna var líkamlegt
og siðferðilegt þrek þjóðarinnar kom-
ið næst því að bresta með öllu.
En hér gerðist ævintýri. Þjóðin var
leyst úr hinum illu álögum. Drómi
verzlunaráþjánarinnar var rofinn. Það
ævintýri hófst hér í Þingeyjarsýslu fyr-
ir sjötíu árum síðan. Það hófst með
stofnun Kaupfélags Þingeyinga.
Samvinnuhugsjónin, samvinnan, var
sú góða dís, er ntegnaði að rjúfa þann
Gleypni, er verzlunaránauðin hafði
öldum saman reynzt íslenzku þjóðinni.
Það er ekki ætlun mín að rekja hér
eða rifja upp sögu þeirrar félagsstofn-
unar, eða minnast sérstaklega ein-
stakra manna, er fyrir þeim málum
stóðu í öndverðu. Stofnunar Iv. Þ.
hefur verið minnzt nú nýlega í út-
varpserindi og einnig í allítarlegri rit-
gerð í Samvinnunni (marzhefti). En
ég vil ekki láta hjá líða að benda á það
og undirstrika það, að þegar hugmynd-
in um stofnun Kaupfélags Þingeyinga
fæddist í hugum hinna þingeysku
bænda, sem að vísu voru fjölmenntað-
ir, þótt óskólagengnir væru, höfðu þeir
enga hugmynd um, að 38 árum áður,
eða árið 1842 höfðu nokkrir vefarar í
Rochdale stofnað fyrsta kaupfélag í
heimi. Það er afar athyglisvert og
merkilegt umhugsunarefni, að þessi
tvö félög, stofnuð sitt í hvoru landi við
gjörólíkar aðstæður, að öðru leyti en
því, að í hlut áttu fátækir menn, er
bjuggu við illa og óhagstæða verzlun,
leggja bæði megin áherzlu á sömu at-
riðin í samþykktum sínum og rekstri
þegar í upphafi.
Sá atburður, sem hér verður frá
sagt, gerðist þegar Kaupfélag Þingey-
inga hafði starfað í fimm ár. Sá atburð-
ur er koma gufuskipsins Miaca, sem
nefnt hefur verið „Vetrarskipið“, til
Húsavíkur.
Marga byrjunarörðugleika átti K. Þ.
við að stríða á fyrstu starfsárum sínum,
en jafnt og þétt þokaðist starfsemi þess ,
í fastara form. Reynslan kenndi og
mótaði félagsskapinn. Eftir fimm ára
starfsemi var svo komið, að forstöðu-
mönnum og eigendum selstöðuverzl-
unarinnar í Húsavík var fyllilega ljóst,
að hið unga samvinnufélag var orðinn
verulegur keppinautur og mundi þó
verða enn hættulegri keppinautur, er
fram liðu stundir.
Veturinn 1886 til 1887 gerðust því
10