Samvinnan - 01.12.1970, Síða 53

þannig að sköpunarþörfin verði í hávegi
höfð. Ef sköpunarorkan fær ekki útrás,
staðnar andlegur vöxtur mannsins. Flest-
ir íslendingar eiga við slika stöðnun að
búa. En eins og Hekla sprengir af sér
viðjar stöðnunar, þarf sköpunarmáttur
íslendinga að sprengja af sér viðjar
skólakerfisstöðnunar.
II. Lifnaðarhættir. Mismunandi fólk
þarfnast mismunandi menntunar. Til að
gera grein fyrir hinum mismunandi
manngerðum, munum við notast við
kenningar C. G. Jungs, sem flokkar fjór-
ar tegundir lifnaðarhátta. Miðað er við
aðalvíddir skynjunar og hugsunar. At-
hugið að enginn er í einum þessara
flokka eingöngu, heldur erum við öll mis-
munandi samsetningar af þessum eðlis-
gerðum:
1. Skynjun-hugsun: hagræn og við-
skiptaleg áhugamál; maðurinn
er „praktískur“ og hlutlægt
hugsandi.
2. Skynjun-tilfinningar: félagsleg á-
hugamál, svosem þjónustu-
greinar; maðurinn er vin-
gjarnlegur og félagslyndur.
3. Innsæi-hugsun: vitsmunaleg, vís-
indaleg og teóretísk áhugamál,
svosem rannsóknir, háskóla-
kennsla, stjörnun; maðurinn
er vitsmunalega framúrskar-
andi.
4. Innsæi-tilfinningar: listræn, sjálf-
rýnin og trúræn áhugamál;
maðurinn er ákaflyndur og
snjall.
Þegar þessir fjórir flokkar eru tengdir
þörfum, sem byggjast á skorti (fyrstu
fjögur þarfastigin), og vaxtarþörf, fást
átta megintegundir af persónum. Með
þær i huga getum við athugað þrjár
menntunaraðferðir.
Hin fyrsta er sú að veita öllum sömu
námsreynslu, og hefur sú aðferð hingað
til verið notuð á íslandi. í skólakerfi okk-
ar eru nær eingöngu notaðar „skynjun-
hugsun“-aðferðir (tæknivísindalegar), og
að litlu leyti „skynjun-tilfinningar“-að-
ferðir (félagsvísindalegar). Ljóst er að
mest áherzla er lögð á „skynjun-hugsun“-
persónutegundirnar og gerð skólakerfis-
ins miðuð við þær. í skólakerfinu er öll-
um veitt einhliða menntun, og þeir sem
ekki hæfa henni eru lattir til náms eða
ekki virtir viðlits.
Strax væri bót í máli að nota aðra
menntunaraðferðina, sem miðar að því
að veita sérhverri persónutegund náms-
reynslu, sem á við hana og styrkir þannig
fremri hæfileika námsmannsins. Slik
áherzla á sterkar hliðar námsmannsins
eykur sjálfsvirðingu hans og á því eink-
um við þá, sem stjórnast af þörfum sem
byggjast á skorti. Fyrsta menntunarað-
ferðin hefur einmitt slík áhrif á þá einu
persónutegund, sem lögð er áherzla á að
mennta á íslandi.
En þriðja aðferðin leggur áherzlu á
að veita námsmönnum reynslu sem
styrkir hinar veiku hliðar þeirra. Þannig
f ær „skynj andi-hugsandi“-námsmaður
næmnishópa-reynslu til að efla „innsæ-
ið-tilfinninguna“ og reynslu af leið-
beindri ímyndun til að styrkja „innsæis"-
hlið sína, og líkams- og skynvitundar-
þjálfun til að efla tilfinningaskyn sitt.
Þessi aðferð er æskilegust, því að hún
leiðir af sér manneskjur í góðu jafnvægi.
Hún á sérstaklega við námsmenn sem
stjórnast af vaxtarþörf. Við sjáum hér
aftur, að misjöfn önn fyrir þörfum vegna
efnahags tengir skólakerfið ástandi þjóð-
félagsins og því þjóðmálum í heild. Þess
vegna krefjast endurbætur skólakerfisins
samhliða endurbóta á þjóðfélagsheild-
inni, þannig að allir geti fullnægt fyrstu
fjórum þarfastigunum og veitt sköpunar-
mætti sínum útrás.
III. Grunnforsendur. Skólayfirvöld í
vestrænum löndum, þ. á m. íslandi, telja
yfirleitt að skólakerfið eigi að móta nýta
þjóðfélagsþegna, þ. e. a. s. persónur sem
aðlaga sig óbreyttu ástandi þjóðfélags-
ins. Það er staðreynd að skólakerfið mót-
ar námsmenn, en menn eru ekki á einu
máli um hvernig og hve mikil mótandi
áhrif skóli hefur. Samt er ljóst að á þenn-
an hátt er verið að móta framtíðina og
framtíðarþjóðfélagið, sem verður byggt
mönnum, sem eru námsmenn í dag. Við
höfum hér á undan gert lauslega grein
fyrir, hvers konar mótandi áhrif skóli
hefur, og við teljum einnig að skólinn
sem innleiðingarstofnun fyrir þjóðfélag-
ið hafi geysimikil mótandi áhrif á náms-
menn. Það er í skólanum sem náms-
manni er tjáð, til hvers hann er hæfur
og hverjir möguleikar hans eru í þjóðfé-
laginu, og því er það í skólanum sem
framtíð sérhvers námsmanns og að miklu
leyti framtíð alls þjóðfélagsins er mótuð.
Gerð skólakerfisins og þá sérstaklega
þær grunnforsendur, sem það er byggt á,
eru mikilvægasti þátturinn í mótun
framtíðarþjóðfélagsins, og þess vegna er
okkur öllum nauðsyn að setja fram þess-
ar grunnforsendur, athuga valkosti og
taka síðan ákvarðanir um, hverjar þær
eiga að vera.
Þær heimspekilegu grunnforsendur,
sem einkenna íslenzkt skólakerfi, hafa
ekki verið skilgreindar opinberlega i ald-
arfjórðung, þ. e. a. s. ekki síðan i greinar-
gerðum frá árinu 1946. Ljóst er að frum-
stætt efnishyggjusjónarmið ræður grunn-
forsendum hins íslenzka skólakerfis, og
svo mjög höfum við farið á mis við önnur
sjónarmið, að við eigum erfitt með að
sprengja af okkur hinar úreltu efnis-
hyggjuforsendur. Þetta efnishyggjusjón-
armið kemur nú á dögum fram í sam-
keppnishyggju í skólunum og sífelldu tali
valdhafa um „þarfir atvinnulífsins“. Sú
sálfræði, sem byggist á grunnforsendum
efnishyggjunnar, er atferlissálfræðin. At-
ferlissálfræðingar telja mótun mannsins
háða verðlaunum og refsingum, sem
byggja upp skilorðsbundin viðbrögð í at-
ferli manna. Hið einhlíta og nákvæma
prófa- og einkunnakerfi í íslenzka skóla-
kerfinu byggist einmitt á slíkri hugmynd
um verðlaun og refsingar, sem mynda
skilorðsbundin viðbrögð sem við nefnum
samkeppni. En á félagslegum vettvangi er
samkeppnishyggjan óraunhæf, því að
flest félagsleg samskipti einkennast af
samstarfi, ekki samkeppni. í mannlegri
umgengni erum við raunverulega ekki sí-
fellt að keppa við mannfélaga okkar,
heldur störfum saman að hugðarefnum
okkar. Núverandi fyrirkomulag æsir upp
niðurrífandi samkeppnisanda i skólum
og félagslegum samskiptum i stað þess að
vekja til skilnings á gildi og uppbygg-
ingarmöguleikum félagslegs samstarfs.
Það væri stórt skref í framfaraátt, ef
við íslendingar færum að skynja okkur í
fleiri víddum en þeirri hagrænu einni.
Og þá þarf fyrst að koma til geysilegt
átak i stefnumótun og áætlanagerð
menntamála. Sú stefna sem reynt er að
móta i skýrslu Háskólanefndar er ein-
föld eftiröpun þess anda, sem rikti á fyrri
hluta aldarinnar í vestrænum skólamál-
um. En þá var áherzlan á, að skóla-
kerfið byggði upp iðnað og tæknilegar
framfarir, og menntun var talin fjárfest-
ing fyrir þjóðfélagið. Hagvöxtur kerfisins,
en ekki vitundar- og tilfinningalegur
vöxtur mannsins, var markmiðið. Sem
þjóðfélagsleg stefna hefur slíkt markmið
beðið algjört skipbrot, eins og mengaðar
og yfirfylltar stórborgir iðnaðarlandanna
bera vott um.
Endurskipulagning hins islenzka
menntakerfis þarf að miðast við fjöl-
mörg undirstöðuatriði, sem hugvísindin
hafa leitt í ljós. Maðurinn sem fjölhæf
skapandi vera á að verða miðpunkturinn
— og laga ber kerfið að honum sjálfum.
Hér minnumst við orða Gylfa Þ. Gísla-
sonar í háskólafyrirlestri fyrir rúmum 20
árum, þegar hann sagði: „Það er ekki
keppikefli í sjálfu sér, að tækni sé sem
fullkomnust, heldur að þarfafullnæging
sé sem mest.“
Nú er breytinga þörf — við skulum
gera mannúð að forsendu menntun-
ar. 4
53