Samvinnan - 01.08.1984, Blaðsíða 18

Brautryðjandinn Torfhildur P. Hólm
sjálfsvorkunnsemi hjá Torfhildi. Dag-
inn sem hún skilar handritinu að
Eldingu skrifar hún í dagbók sína (11.
nóv. 1889): „Þá er sá stóri dagur
kominn að síðasta blað handritsins fór
til prentunar, og er það kraptaverk
drottins - með minni fátækt og ein-
stæðingsskap.“
Torfhildur hlaut skáldastyrk frá al-
þingi árið 1891. Hún hafði sótt um
hann sjálf, en áður fengið hvatningu
til þess frá Eiríki Magnússyni í Cam-
bridge. Styrkveitingin mæltist illafyrir
af mörgum og var lækkuð um helming
tveimur árum síðar og kölluð ekkju-
styrkur. Naut Torfhildur hans til
dauðadags.
• Brynjólfur Sveinsson biskup
í þessari grein verður fjallað nánar um
fyrstu bók Torfhildar, einkenni
verksins, efnistök höfundar, heimilda-
notkun og móttökur.
Brynjólfur Sveinsson biskup hefst
árið 1638 þegar Brynjólfur er kosinn
Skálholtsbiskup, en sögunni lýkur
með dauða hans 35 árum síðar. Ýmis-
legt kemur þó fram um fyrri ævi
Brynjólfs í hugleiðingum hans sjálfs
og orðræðum manna.
Stíll Torfhildar ber mörg merki
munnlegrar frásagnar: hún ávarpar
lesandann, rýfur frásögn eða sviðsetn-
ingu til að gefa í skyn örlög persón-
anna eða segja fyrir óorðna atburði.
Hugleiðingar höfundar færast í vöxt
þegar líður á söguna og fjalla einkum
um fallvaltleik hamingjunnar. Einnig
dreymir persónur eða þær sjá fyrir
óorðna hluti í stíl íslendingasagna.
Þannig fær lesandinn strax í upphafi
vitneskju um örlög Brynjólfs:,,. . . ég
sé yður nú á biskupsstóli Skálholts. Ég
sé myndast sigurboga yfir höfði yðar -
en nú myrkvast hann og þér hnigið
máttvana undir honum eða horfinni
dýrð. - Það er horfin dýrð.“
Sagan rís hæst þegar biskup fær
vitneskjuna um það að Ragnheiður
hafi alið son í Bræðratungu, og eru
þau tíðindi undirbúin með fyrirboð-
um. Aðalsögusviðin eru tvö: Skálholt
og Þingvellir, en sagan gerist vfða, m.
a. úti í Kaupmannahöfn. Yfir þessari
fyrstu sögu Torfhildar hvílir róman-
tískur fegurðarblær og sagan gerist að
mestu í góðu veðri. Á Þingvöllum
skemmtir fólk sér við að horfa á
fyrirmennina, hvergi kemur Drekk-
ingarhylur við sögu og lítið er minnst
18
á fátækt. Það er þá helst að menn hafi
ekki efni á því að kosta syni sína í
Skálholtsskóla.
Þótt ævi Brynjólfs sé rauði þráður-
inn í sögunni má greina í henni röð
ástarsagna: Fyrst er greint frá ástar-
málum biskups en þar koma við sögu
tvær konur, Kristín Jónsdóttir og
Margrét Halldórsdóttir. Þessum þætti
lýkur með brúðkaupi biskups og Mar-
grétar, sem er einn best skrifaði kafli
sögunnar. Þá taka við mál Daða
Halldórssonar, Ólafs Gíslasonar og
Vilborgar frændkonu Margrétar bisk-
upsfrúar en Daða tekst að koma fleyg
á milli þeirra og hrekja Ólaf frá
Skálholti. Þá er greint frá Ragnheiði
Brynjólfsdóttur og göfugu ástarsam-
bandi hennar við Þórð Þorláksson,
biskupssoninn frá Hólum, greint frá
barni hennar og Daða og dauða
hennar. Eftir þetta tekur sagan aðra
stefnu. í síðustu köflunum segir frá
því hvernig Brynjólfur missir Halldór
son sinn, Margréti konu sína og Þórð
dótturson sinn. Hann stendur að lok-
um einn uppi, ættleggur hans er út-
dauður, svo fellur hann sjálfur.
Brynjólfur ber höfuð og herðar yfir
allar persónur verksins. Hann er á
sviðinu mestallan tímann, í 26 af 32
köflum verksins. Til viðmiðunar koma
Ragnheiður og Vilborg fram oftast af
kvenpersónum, í fimm köflum hvor.
Karllýsingar Torfhildar eru lítt í
samræmi við karlmennskuhugsjón ís-
lendingasagna. Karlar gráta og fallast
í faðma, og þeir hafa alls ekki alltaf á
réttu að standa. Þannig er biskupinn
engin hetja heldur veiklundaður öðr-
um þræði.
í kvenlýsingum kemur fram hefð-
bundin rómantísk kvenímynd blandin
kristilegri auðmýkt, „konan á að vera
blíð og viðkvæm, en þó má hún ekki
troða undir fótum virðingu og tign
sína“, eins og Brynjólfur hugsar. Og
Þórður biskupsson hugsar hvað Ragn-
heiður sé „fögur, bljúg og yndisleg“.
Konur mega ekki hafa harða drætti í
andlitinu sem bera vott um sjálfstraust
og þótta. - Kvenlýsingar Torfhildar
eru almennar, ekkert sérkennir þær
eins og þjófsaugu Hallgerðar og kart-
neglur Bergþóru. Þó talar höfundur
um vitsmuni, skarpleika og skörungs-
skap hjá konum.
Stíll Torfhildar Hólm er tilfinninga-
samur og mikið er vísað til hjarta og
tára. Þá notar hún mikið orðatiltæki
og málshætti. Sögutími verksins setur
ekki mark sitt á stílinn, bókin er rituð
á samtímamáli Torfhildar, og persón-
ur tala allar sama málið. Þetta er
veikleiki hjá henni, en styrkur hennar
er að flétta og tengja atburði saman
þannig að enginn þráður týnist.
Höfundur hefur boðskap að flytja.
Hann er sá að enginn sé óhultur fyrir
hrösun og óhamingju og menn eigi að
vera auðmjúkir í anda. Þessi hugsun
gegnsýrir verkið. Manngildið metur
höfundur mest en hvorki stétt né
ættgöfgi.
Nátengt boðskap sögunnar er iðrun
og fyrirgefning. Jafnvel skúrkurinn
Daði Halldórsson tekur sinnaskiptum
og iðrast. Sá eini sem ekki getur
fyrirgefið er biskupinn sjálfur og draga
má þá ályktun að einmitt í því sé
ógæfa hans fólgin.
í eftirmála bókar sinnar segist Torf-
hildur hafa stuðst við tvær heimildir:
Þingvallalýsingu Sigurðar málara og
Árbækur Espólíns. Espólín greinir
mikið frá Brynjólfi en hann styðst við
rit Jóns Halldórssonar um biskupinn.
í Árbókunum er lítið greint frá per-
sónum sem koma fyrir hjá Torfhildi
nema Brynjólfi og fróðlegt er að sjá
hvernig Torfhildur tengir ákveðnar
persónur við atburði sem greint er frá
hjá Espólín, t. d. tengir hún Daða
Halldórsson við galdramál skóla-
sveina í Skálholti. í sviðsetningum
velur hún færri drætti en koma fram í
frásögn Espólíns. Athygli vekur að
Torfhildur lætur Ragnheiði Brynjólfs-
dóttur ekki sverja eiðinn en frá því er
greint hjá Espólín. Torfhildur gefur
þá skýringu að sómatilfinning biskups
hefði særst við að sjá dóttur sína
standa á kirkjugólfinu og biðja
söfnuðinn fyrirgefningar.
• Misjafnar móttökur
Brynjólfi Sveinssyni biskupi var tekið
vel af almenningi, en boðberar raun-
sæisstefnunnar fóru um söguna hörð-
um orðum. Fyrsti ritdómurinn birtist
í Þjóðólfi 1882 undirritaður JJ, sem
var Jónas Jónasson, síðar prestur á
Hrafnagili. Hann fann bókinni flest til
foráttu. Til að varpa ljósi á tíðarand-
ann verður hér vitnað í upphaf rit-
dómsins:
„Það er heldur nýtt fyrir oss íslend-
inga, að konur hér á landi gjörist
rithöfundar; þær hafa jafnan haldið
sér frá slíku, og er hér jafnvel
drottnandi sú skoðun, að það sé
konum ósæmilegt að fást við ,