Stúdentablaðið - 17.06.1954, Blaðsíða 18

10
STÚDENTABLAÐ
ÓLAFUR HANSSON, sagnfrœðingur:
Að kvöldi þjóðveldisins
Mikið hefur verið ritað og rætt um hrun
þjóðveldisins íslenzka á 13. öld og orsakir þess.
Skoðanir manna á þessum örlagaríku atburðum
hafa verið æði sundurleitar bæði fyrr og síðar.
Nú síðast hefur Björn Þorsteinsson sagnfræð-
ingur rætt þetta efni rækilega í bók sinni um
íslenzka þjóðveldið. Eru skoðanir hans mjög
athyglisverðar, þó að hætt sé við, að ýmsir geti
ekki orðið honum sammála að öllu leyti. Þetta
viðfangsefni er svo flókið og margþætt, að þar
koma seint öll kurl til grafar.
Hér skal ekki farið út í þá sálma að ræða,
hvað hafi orðið íslenzka þjóðveldinu að falli.
Hins vegar ætla ég að geta lítið eitt um til-
raunir, sem gerðar voru á árunum 1260—1264
til að sameina þá höfðingja á Islandi, sem óháð-
astir voru hinu erlenda konungsvaldi. Að vísu
verður að teljast mjög svo ólíklegt, að þeim
mönnum, sem að þessu stóðu, hafi gengið nein
veruleg þjóðhollusta til. I hópi þeirra voru
menn, sem sóru konungi trúnaðareiða 1262. En
hér voru menn, sem í valdastreitunni innanlands
höfðu lenti í andstöðu við helztu umboðsmenn
erlenda valdsins og þóttust afskiptir sjálfir. Það
er því ekki óhugsandi, að í áróðrinum gegn
umboðsmönnum konungs hafi þeir stundum að
einhverju leyti reynt að slá á þjóðlega strengi,
þó að menn megi með engu móti gera ráð fyrir
þjóðerniskennd í nútímaskilningi um þessar
mundir. En lítill vafi er samt á því, að hið er-
lenda vald og skattgjaldið hefur ekki verið vin-
sælt af alþýðu manna hér á landi, og forn ríg-
ur var með íslendingum og Norðmönnum, þó
að ljóminn af norsku hirðinni hefði hins vegar
löngum seiðmagnað aðdráttarafl á hugi Islend-
inga. Hugur íslenzkrar alþýðu til erlenda valds-
ins sést meðal annars í draumvísu Jóreiðar í
Miðjumdal: „Þá var betra, er fyrir baugum
réð“ o. s. frv.
Sá þáttur baráttunnar gegn umboðsmönnum
hins erlenda valds á þessum árum, sem Islend-
ingum hefur löngum orðið starsýnast á, er viður-
eign þeirra Gissurar jarls og Þórðar Andrésson-
ar. Þessu veldur án efa hið dramatíska í þeirri
viðureign og hin dapurlegu örlög Þórðar, sem
löngum hafa runnið íslenzku þjóðinni mjög til
rifja. En barátta Þórðar Andréssonar verður
þó ekki skilin til hlítar sem einangrað fyrir-
bæri. Aður en sú barátta náði hámarki árið
1264 voru á undan gengnar tilraunir til að koma
á bandalagi gegn umboðsmönnum konungs.
Gissur jarl var þá auðvitað helzti umboðsmað-
ur erlenda valdsins á íslandi. En þegar hann
kom út hingað með jarlstign 1258 var aðstaða
hans að ýmsu leyti mjög veik. Hann átti hvergi
á landinu traust fylgi nema í Árnesþingi. Hins
vegar hafði hann um dagana eignazt marga og
heiftúðuga bandamenn víða um land. Oddverjar
voru fullir afbrýðissemi í garð Haukdæla. Þor-
varður Þórarinsson, voldugasti höfðinginn á
Austurlandi, var í tengdum við Oddaverja og
Sturlunga, og fátt var með honum og Gissuri.
Bendir ýmislegt til þess, að Þorvarður hafi á
marga lund verið háður hinni viljasterku og
skaphörðu tengdamóður sinni, Steinvöru Sig-
hvatsdóttur á Keldum, en hún hefur án efa
borið óslökkvandi hatur til Gissurar, sem hafði
höggvið svo blóðug skörð í frændgarð hennar.
Mestur höfðingi í Eyjafirði var orðinn Loftur
Hálfdanarson, sonur Steinvarar, en mágur Þor-
varðs, og Eyfirðingar voru frá fornu fari litlir
vinir Gissurar flestir. I Skagafirði átti Gissur að
vísu ýmsa vini. Sumir af hinum fornu fylgis-