Fálkinn - 24.07.1963, Qupperneq 11
Germanskar þjóðir komust tiltölu-
lega snemma í snertingu við trúarstefn-
una, er kennd er við Jesú Krist. En á
tímum Karlunga urðu fyrst hin nýju
trúarbrögð ríkjandi í Germaníu hinni
fornu. Þegar kristin trú náði undirtök-
unum fyrir norðan Alpafjöll, hafði
hreyfingin tekið allmiklum stakkaskipt-
um frá því, sem var í upphafi. Síðustu
aldirnar var stjórnmálaástand Evrópu
mjög mótað af styrjöldum og alls kon-
ar ógnum, er fylgdu í kjölfar þeirra.
Þetta mótaði trúna og stefnu kirkjunn-
ar. Hinir vísu kirkjufeður og leiðtogar
hennar, voru komnir að fullri raun um,
að breyta yrði starfsaðferðum kirkj-
unnar við trúboð og áróður. Hin upp-
runalega framsetning, var of einsýn og
of eintrjáningsleg. Tekin var upp víð-
sýnni stefna og starfsaðferðirnar og
kenningarnar voru lagaðar, eins og við
átti eftir kringumstæðum og ástandi
þjóðanna, hverju sinni. Þetta olli stór-
miklum breytingum á kristninni og
gerði kenningar hennar aðlaðandi fyrir
heilar þjóðir, sem áður höfðu ekki litið
við þeim. Þessar breytingar voru í raun
réttri allfráhverfar hinni upphaflegu
stefnu. En margt breytist er stundir
líða, jafnt þjóðmálastefnur sem trúar-
stefnur.
Kirkjustefna germanskra og norr-
ænna landa, var því frá upphafi nokkuð
reikul, og talsvert frábrugðin því sem
verið hafði og varð í suðrænum löndum.
Þjóðfélagsástandið var allt annað í lönd-
unum norðan Alpafjalla. Menning land-
anna var byggð á allt öðrum grunni.
Þjóðfélögin voru mótuð af fornum rétti,
óskyldum og fjarrænum hinum róm-
verska og gyðinglega rétti. Mál norr-
ænu þjóðanna var líka óskylt. Latínan
var þeim ótöm. Germönsku þjóðirnar
notuðu því sína eigin tungu, eftir því
sem við var komið, sérstaklega lítt upp-
lýstir alþýðumenn, sem hrifust af
hinni nýju trú. Vegna þessa varð
kirkja þessara landa þjóðleg, og hafði
þjóðleg áhrif á allt menningarlíf í lönd-
unum. Kristni Norðurlandabúa varð því
nokkuð sérstæð og fékk á sig sérkenni,
sem síðar meir, varð þyrnir í augum
hinnar alþjóðlegu kirkju, eftir að vold-
ugir menn settust á páfastól, og tóku
til við að samræma kenningar kirkj-
unnar. Hin alþjóðlega kirkja barðist
berlega á móti, hvers konar sérstöðu
innan kirkjunnar, er þjóðir mynduðu í
kirkju- og trúmálum.
Skipulag norrænna þjóða í verald-
legum málum, var mjög frábrugðið
skipulagi þjóðanna við Miðjarðarhaf.
Ríkin í norðri byggðu á öðrum rétti og
réttarvenjum. f upphafi kristninnar
sniðu norrænar þjóðir skipulag kirkj-
unnar eftir þjóðfélagsvenjum sínum og
réttarvenjum, að svo miklu leyti sem
hægt var að koma því við. Karl mikli
var að nokkru leyti mótaður af ger-
manskri menningu. Hann stýrði fyrstur
konunga ríki í hinum fornu skattlönd-
um Rómverja, sem var voldugt og gat
fuilkomlega boðið óvinum sínum birg-
inn. Karl mikli var sannkristinn á mæli-
kvarða samtíðarinnar, og hafði mikil
áhrif til að auka og styrkja kristna trú.
Höfuðeinkenni forngermanskra og
norrænna þjóðfélaga, var réttur landeig-
anda, og var hann mjög afgerandi í
allri stjórn og réttarfari. Það samrýmd-
ist illa hinni kristnu stefnu. En norræn-
ar þjóðir höguðu þessu svo, að þær mót-
uðu skipulag kirkju sinnar innan þeirra
takmarka, er lög þeirra og réttur leyfði.
Síðar meir varð þetta illa séð af ráða-
mönnum hinnar alþjóðlegu kirkju, og
olli stórdeilum í norrænum löndum —
og ekki sízt á íslandi.
Á árdögum kristninnar á Norður-
löndum, áttu bændurnir sjálfir kirkj-
urnar og landið, sem þær voru byggðar
á. Að vísu, fór þess snemma að gæta,
að konungar og auðugir höfðingjar,
gáfu kirkjunni land og aðrar eignir.
Svo var til dæmis um konungana
norsku, Ólaf Tryggvason og Ólaf helga
Haraldsson. Þetta hafði bráðlega þau
áhrif, að kirkjan fór að hafa talsverðar
tekjur af jarðeignum og jók við sig
löndum til þess að standa undir rekstri
sínum og eiga í fullu tré við verald-
lega valdið. En eignaréttur kirkjunnar
á jarðeignum braut algjörlega í bága
við norrænan hugsunarhátt og venjur.
Kirkjan og aðalmenn hennar fóru að
vasast í veraldlegum málum og hafa
áhrif á gang þeirra. Hér á landi urðu
mikil straumaköst út af þessum efnum,
urðu jarðeignir kirkjunnar og tilkall
hennar til kirkjustaða mikið deiluefni,
svokölluð staðamál.
Fyrsta jarðeignin hér á landi, er lenti
í eigu kirkjunnar, var höfuðbólið Skál-
holt í Biskupstungum. Skálholt varð
fyrsti aðsetursstaður reglulegs biskups
á fslandi. ísleifur Gissurarson biskup
sat þar. ísleifur biskup átti í miklum
erfiðieikum í biskupstíð sinni, og margt
gekk honum andstætt. Raunverulega
ber fremur að skoða hann trúboðs-
biskup en reglulegan biskup. En þrátt
fyrir það hafði hann mikil áhrif fyrir
kristni landsins og mótun biskupsem-
bættis í Skálholti .
2.
Eftir ísleif biskup tók við biskups-
dómi í Skálholti sonur hans, Gissur.
Hann var alls ófús til tignarinnar, en
lét tilleiðast við fortölur góðra manna.
Hann hafði lært erlendis eins og faðir
hans, í sama skóla, í Herfurðu suður á
Saxlandi. Eftir það gerðist hann far-
maður og kaupmaður, en kaupmennska
og siglingar jukust mjög í þennan mund
á Norðurlöndum á veldisárum Ólafs
kyrra Noregskonungs. f vígsluferð sinni
gerði hann eða endurnýjaði samning
við Ólaf konung um rétt íslenzkra
manna í Noregi og Norðmanna á íslandi.
Undir þennan samning rita fjórir ís-
lendingar, sinn úr hverjum fjórðungi.
Er þetta elzti milliríkjasamningur, sem
til er varðveittur í veröldinni. Jafn-
framt er hann elzta skjallega heimild
um sögu landsins. Líklegt er, að íslend-
ingar hafi áður gert sams konar samn-
ing við Ólaf helga, en hann hefur ekki
verið skjalfestur, heldur verið gerður
munnlegur með vottum.
Gissur biskup kom að vissu leyti að
ósnortinni jörð, þar sem var skipun
kirkjumála á íslandi. Að vísu höfðu ver-
ið gerðar nokkrar samþykktir á Alþingi,
varðandi mál, sem í öðrum löndum
heyrðu undir kirkjuna. En þær voru
gerðar hér í skjóli hins ríkjandi goða-
valds í landinu, án neinna áhrifa frá,
kirkjunni.
Gissur biskup ísleifsson var eins og
áður er sagt kaupmaður og farmaður,
áður en hann varð biskup. Hann vai
því vanur alls konar samningum, þjálf-
aður og reyndur í hvers konar viðskipt-
um. Þetta var honum holl reynsla og
reyndist honum drjúg til nytja. Eftir
að hann var seztur að stóli í Skálholti,
hafði hann þegar í hyggju að gjörbreyta
skipun kirkjumála í landinu og koma
fjárhagskerfi hennar í fast horf. En til
þess að svo yrði, varð hann að fá í lið
með sér voldugustu og áhrifamestu goð-
orðsmenn landsins, til þess að koma
málinu fram á Alþingi. Það tókst hon-
um. Hann fékk í lið með sér tvo sunn-
lenzka valdamenn, er áttu rík ættar-
tengsl á Suðurlandi og voru báðir
áhrifamenn miklir á Alþingi. Sæmund-
ur Sigfússon prestur í Odda á Rangár-
völlum og Markús Skeggjason lögsögu-
maður og skáld, gengu í lið með biskupi,
að koma á tíundarlöggjöf í landinu og
var tíundin samþykkt á Alþingi árið
1096. Þessi löggjöf er sú langmerkasta
er sett var hér á landi á þjóðveldis-
tímanum, og kom föstum fótum undir
fjárhag íslenzku kirkjunnar. Með tiund-
inni lagði Gissur biskup grunninn að
goðakirkjunni íslenzku, sem er alveg
sérstæð meðal kristinna þjóða á mið-
öldum. Jafnframt gerði hann íslenzku
kirkjuna þjóðlegri og sjálfstæðari en
annars staðar varð á Norðurlöndum og
gætti þess lengi, þó að á 13. öld yrði
stefna hans að láta í minnipokann fyrir
áhrifum erlendra ráðamanna kirkjunn-
ar.
Tíundarlöggjöf Gissurar biskups var
fyrsta tíundarlöggjöf Norðurlanda. Hún
komst á án allra deilna, var samþykkt
á Alþingi friðsamlega. Landslýðurinn
gerði sig ánægðan með hana, þrátt fyrir
það, að hún bakaði honum mikil út-
gjöld. Hún var fyrsti skatturinn sem
lagður var á þjóðina alla. Á hinum
Norðurlöndunum kostaði það miklar
deilur og blóðsúthellingar að koma tí-
undinni. Það kostaði blóðugar stvrj-
aldir eins og t. d. í Danmörku. Gissur
biskup var því brautryðjandi í þessu
máli. Ég tel það vera einsdæmi í ís-
lenzkri sögu, að svo þýðingarmiklu og
sjálfsögðu máli eins og tíundarmálinu,
var hrundið í framkvæmd fyrr á íslandi
en í nágrannalöndunum. Sýnir það bet-
ur en nokkuð annað, hve mikilhæfur
maður Gissur biskup ísleifsson var.
Sennilega hefur ísland aldrei átt eins
mikilhæfan stjórnmálamann og hann,
hvorki fyrr né síðar.
íslenzka tíundin var langt frá því að
vera í samræmi við það, sem alþjóðleg
Framhald á bls. 30.
11
FALKINN