Fálkinn - 17.02.1964, Blaðsíða 11

haf, vötn og ár. Eftir kenningum og lífsskoðunum
Ásatrúar, voru viss goð ráðandi hverjum um sig.
Til þess að hafa þau hliðholl, var eina ráðið að
heita þeim fórnum. Oft voru goðin lítt viðlátin
til liðveizlu. En í raun bar meira á því, að heitin
bæru árangur, sérstaklega í sjóferðum, því enginn
var til frásagnar, þegar illa fór.
Eftir að kristin trú var orðin ráðandi á íslandi,
komu brátt til sögunnar ný hjálpargögn við óræð
náttúruöfl. Það voru svonefndir dýrlingar. Eftir
hugmyndum miðaldaguðfræðinnar, voru það menn,
er höfðu unnið svo mikil góðverk í dvöl sinni á
jörðinni, að þeir eignuðust sjóð af þeim á himnum,
og gátu síðar meir miðlað úr honum meðal synd-
ugra manna og endurnýjað og ávaxtað góðverk
sín með því að aðstoða fólk í nauð með smáaðstoð. Svo varð brátt e.4
slíkir menn urðu til þarfa nokkurra á íslandi.
Það er athyglisvert, hvar hinar 'fyrstu kirkjur og kirkjur yfirleitt vor r
staðsettar á Suðurlandi.. Þegar litið er yfir það, er auðséð, að tvennt hefur
þar aðallega ráðið. Fyrst og fremst voru kirkjur byggðar á höfðingja-
setrum, það er á bæjum goðorðsmanna og goða. En jafnframt var þeir.i
valinn staðúr nærri eða í námunda við torfærur, aðallega ár, illar yfir-
ferðar. Stundum fór þetta tvennt saman. Tilgangurinn með staðsetningu
kirkna nærri torfærum, var tvíþættur, hvortveggja þjónaði frumstæðum
þörfum ferðamanna. Þegar ekki var fært yfir torfæruna eða komið var
frá henni eftir vos og þrautir, leituðu ferðamenn gjarnan skjóls í kirkj-
um, og guldu kirkjunni fyrir smágjald. Allar íslenzkar kirkjur voru
helgaðar ákveðnum dýrlingi eða aðila í æðstaráði guðdómsins. Helgunin
var aðallega gerð til þess, að viðkomandi kirkja fengi áheit frá nauð-
stöddum, hvort heldur var í syndaflækju eða í öðrum háska. í tvísýnu
var oft lagt í ár og vötn. Ferðamenn voru því fúsir að gjalda offur til
kirkna eða dýrlinga þeirra, og ekki sízt, þegar kirkjan var helguð dýr-
lingi, sem var kjörinn til handleiðslu á erfiðri leið. Hagfræði miðalda-
kirkjunnar var markviss í auðgunarferðum, enda varð árangurinn mikill.
Sá dýrlingur, er kjörinn var öðrum fremur verndari ferðamanna á
sjó og vötnum, var hinn heilagi Nikulás. Þegar athuguð er dýrlinga
helgun íslenzkra kii’kna, kemur í ljós, að hann er fimmti í röðinni. Fremri
honum eru aðeins: María guðsmóðir, Pétur postuli, Ólafur konungur helgi
og Þorlákur biskup helgi. Það er því auðséð, að íslendingar hafa haft
heilagan Nikulás í miklu afhaldi, og er líklegt, að það sé af þeim sökum,
að þeir fundu í honum sams konar dulúð og hinum fornu goðum og
vættum.
2.
Hvergi á íslandi er jafnsamstæð flækja stórfljóta á leið um héruð
og á Suðurlandsundirlendinu. Á árdögum þjóðarinnar í landinu, voru
að vísu árnar minni en þær urðu á seinni öldum, sérstaklega eftir 1600.
En þrátt fyrir það, voru þær miklar torfærur, hættulegar og erfiðar yfir-
ferðar nær því á hvaða árstíma er var. Ferðamenn þurftu því öðru frem-
ur að hafa aðstoð hins óræða, vernd og fulltingi dulins kraftar. Hinn
hsilagi Nikulás var þar öðrum fremur kjörinn, er átti gildan sjóð til
miðlunar við ráð hins æðsta á himnum. Hann varð líka vinsæll og máttug-
ur dýrlingur kirkna á Suðurlandi, og dýrlingur voldugustu og ríkustu
kirkjunnar. Odda á Rangárvöllum.
Skelfing og hætta í ferðum og á leið yfir stórár, mögnuð nær því á
hverjum árstíma af gangi veðurs, var ekki síður til staðar víðar en í
Rangárþingi. Skaftárþing er á öllum öldum einkennt fyrst og fremst
af erfiðléikum ánna. Flaumósa jökulvötn renna þar um sanda stutta
leið til sjávar hafandi oftast óvissan farveg, annan í dag en var fyrir
skömmu. Þessi náttúrufyrirbrigði hafa örugglega af hinum fyrstu mönn-
um verið talin goðmögnuð. Þau voru þeim áður ókunn og skelfileg í
ógn sinni og veldi.
Áður fyrr náði Sunnlendingafjórðungur aðeins austur að Jökulsá
á Sólheimasandi. Skaftárþing var þá vestasta þing Austfirðingafjórðungs.
Það er nær skorið i sundur um miðbikið af vötnum og söndum. Austas i
bærinn í vesturhlutanum er Núpsstaður, er til forna hét Lómagnúpuv.
Þar er fagurt bæjarstæði, auðkennt af hrikaleik hins stórbrotna land -,-
lags. Til eru sagnir um, að bærinn hafi áður staðið undir Lómagnúp, ei
aðallega ályktað af frásögn Njálu. En til þess tel ég litlar líkur, r 5
bærinn hafi verið annars staðar en hann er nú.
Lómagnúpur er í tign og veldi stórbrotið og hrikalegt fjall. Hamrr-
veggur hans rís þilbeinn upp af láglendinu, og er sá hæsti á föstu lanc’i
hévlendis. Aðeins til jafns við hann eru hrikabjörg úr sjó. Goðmögnuð
kynngi hinna fyrstu manna einkenna Lómagnúp frá fyrstu sögu. Ris-
mikil og fögur er frásögn Njálu af draumi Flosa. Hann var staddur á
Lómagnúpi og maður kom í geitheðni úr Lómagnúp og kallaði & menn
hans með nafni, brennumenn, og voru þeir síðar kjörnir til hefnda fyrir
brennusakirnar. En að lokinni stefnu gekk Járngrímur inn í fjallið, en
Flosa „bauð ótta“. Sögn þessi er dulmögnuð töfrum arfsagnarinnar. Enda
var höfundur Njálu rangæskur maður, er lengi dvaldi í námunda Lóma-
gnúps.-
Þegar var getið, að fagurt er bæjarstæði á Núpsstað. Upp af bænuri
rísa hamrar, fagrir og hrikalegir, bjóðandi ógn af hruni grjóts á láglendi
og tún, er stundum fellur allt niður að bæjarhúsum. Björg úr bæjar-
hömrum hafa oft verið til skelfingar. En ekki er mér kunnugt um, að
slvs hafi orðið af, en átroðsl mikil og erfið fyrir bændur. Tún eru
grösug og stór, liggja vel við sumri og sól. Þau eru ræktuð upp af grösug-
ur 1 flötum vallgróins lands, er nær allt til sands og hefur örugglega fyrr
Framhald á bls. 39.
FÁLKINN 11