Vikan - 05.05.1960, Blaðsíða 13

GALDRAMÁL 1
SKÁLHOLTI
Særður Hrímþurs og Grímþurs og allra trölla faðir.
Eftir Þorstein Jónsson frá Hamri.
Þundur.
1»
Á svörtustu tímum niðurlægíngarinnar á Islandi var svo komið að upp-
lýstir menn og fróðir Þóttu slik fyrirbæri meðal almenníngs að varla var
talið með felldu ef minnsta neista af þekkíngu brá fyrir; og sæmilega
læs og skrifandi almúgamaður hlaut að vita leingra nefi sínu og varð
fljótt að öllu samanlögðu „kunnáttumaður". þaðanaf ef til vill „galdra—
meistari“ — og uppúr þvi var stutt í það að vera tvímælalaust álitinn
„einn satans maður“.
Þess er þó skylt að geta að allur sá fjöldi upplýstra manna (sérstaklega
presta) og óvenjulegra fróðleiksmanna í almúgatölu sem bendlaður var
við svarta konst^ var mikið til látinn óáreittur af valdamönnum: þótt
menn af ýmsum stéttum æðri sem lægri yrðu fyrir galdraáburði og mála-
stappi þar að lútandi, var einginn sá maður torenndur á galdrabrennu-
öldinni (1625—1685) sem líklegur var til að bera hönd fyrir höfuð sér.
Fyrir þessum duttlúngum óþokka í valdastétt lutu að venju í lægra haldi
allskyns vesalíngar, fávitar, geðsjúklíngar — sem fyrst af öllu áttu eitt
sameiginlegt: að vera auk þess fátæklíngar.
Það er í rauninni ekki fyrr en um
þetta leyti eða jafnvel síðar sem all-
ar kynngisögurnar af viðskiptum
myrkrahöfðingjans og Sæmundar
fróða í Odda verða til. Það bregður
svo kýmilega við að það er eins og
þessi tólftualdarvísindamaður flytji
búferlum nær og nær í tímanum og
loks er svo komið að hann er virkur
þátttakandi í sögum af kollegum sín-
um á 17. öld.
Þarna kemur fram hneigð fáfróðs
en hugmyndaauðugs almúga til að
gera lærðan mann að yfirnáttúrlegu
fyrirbrigði, krafti sem ekki er leingur
mennskur; og ekki sízt Þetta: að hann
hefur djöfulinn, allt hið illa, á valdi
sínu, stjórnar honum og leikur hann
grátt eftir geðþótta sinum í það og
það skiptið; þetta er draumur kúg-
. aðs fólks.
J jolnir. Samkvæmt öllum kríngumstæðum
var það vís hlutur að menntastofn-
anir landsins, biskupsstólarnir Hólar og Skálholt, væru gróðrarstíur þess-
arar furðuspeki, enda var í almæli að þar lægju á borðum tvær alræmd-
ustu bækur þessarar tegundar, Rauðskinna og Gráskinna. Og sögum fjölg-
ar af kukli skólapilta; eru þær margar hverjar teingdar við menn er síðar
urðu kunnir embættismenn á landi hér. En að líkindum komast þessar
sögur ekki í algleyming fyrr en uppúr því er þeir viðburðir gerðust í
Skálholti er nú skal frá greint.
Það var í tíð Brynjólfs biskups Sveinssonar. Þessi siðavandi prédikarí
stýrði biskupsstóli af þeirri röggsemi sem mönnum er kunn af bókum: á
skólaskipan gerði hann snemma margvíslegar breytíngar, var vandur
að kennurum og tók í það embætti einúngis vellærða menn „reynda að
stjórnsemi og siðlæti".
Það er í sögnum að veturinn 1650—51, 25 árum eftir fyrstu galdra-
brennu á Islandi, hafi 13 skólapiltar í Skálholti orðið uppvísir að kukli,
„hvert. óvinarins illgresi hafði dreifzt af Vestfjörðum inná það herrans
hveitisáðland". Nú hefði legið beinast við að halda að af þessu yrði
gerður mikill málarekstur, þegar tekið er tillit til stjórnarfars og allra
aðstæðna um þessar mundir. E’n svo brá við, að því er sagan segir, að
Brynjólfur biskup lét málið ekki falla undir aðgerðir dómsvalds, lét nægja
að refsa þeim harkalega og vísaði þelm síðan úr skóla. Flesta þeirra tók
hann aftur i skólann síðar. — Þessi saga verður ekki staðfest með skjal-
legum gögnum og hefur verið ve-
fengd; enda ekki ósennilegt að hún
eigi í rauninni rót sína að rekja til
atburðar sem skeði þarna á staðn-
um 1664:
Dag einn það vor kom Oddur skóla-
meistari Eyjólfsson heldur þungbrýnn
að máli við Brynjólf biskup. Hafði
hann undir höndum snjáð bókarkyer
rytjulegt „með ljósum og óvenjuleg-
um characteribus" og færði biskupi.
Kvað hann ’það hafa fundizt í rúmi
tveggja skólasveina: Einars Guð-
mundssonar frá Straumfirði og Odds
Árnasonar frá Þorlákshöfn. Þegar
þeir tóku að hyggja að kverinu,
reyndist heldur illt viðfángs að sjá
hvað bókar þetta var, því það var
viða rifið og sundurlaust. Oddur
skólameistari og Ölafur Jónsson
lócatör tókust samt á hendur að
FengUr' semja skrá yfir innihald þess; kom
V IK A N þá í ijós að hér var galdrakver með
Þekkur.
skrásettum 80 kynngibrögðum og myndum af 237 galdrastöfum. Var málið
nú rannsakað. Meðgekk Einar Guðmundsson þá að hafa skrifað þessi blöð
i félagi við annan pilt: Bjarna, son Bjarna Jónssonar Dan „undir Hesti"
í Önundarfirði. Þegar Þjarni þessi var yfirheyrður kvaðst hann hafa
skrifað sinn hlut blaðanna fyrir þrem árum í Kálfeyrarveiðistöðu á Vest-
fjörðum eftir kveri Erlíngs nokkurs Ketilssonar frá Þórustöðum í Önundar-
firði. Hann væri sigldur til Einglands fyrir nokkrum árum. Piltarnir
synjuðu fyrir að fleiri væru með I Þessu tiltæki. E’kki kváðust þeir heldur
hafa reynt kraft þessara bragða.
Biskup lét nú nægja að víkja þessum syndaselum úr skóla í apríl þetta
vor. Síðar um vorið sigldu þeir til Einglands og mun Einar hafa látizt þar.
Bjarni Bjarnason kom út þrem árum síðar, 1667, f Austfjörðum; —
hefur þjóðtrúin ekki látið hér við sitja, en gert úr honum hinn svæsnasta
kunnáttumann eftir þetta. Hann varð auðugur maður, reisti síðar bú í
Arnarbæli á Meðalfellsströnd og dó á níræðisaldri 1723. Meðal barna hans
var Sigríður er siðar varð kona Jóns Ölafssonar annálaskrifara á Gríms-
stöðum í Breiðuvík.
Ofanskráð viðbrögð Brynjólfs bisk-
ups eru meðal þeirra atriða sem þótt
hafa auka orðstír hans á seinni tlm-
um, sem þó hefur verið töluvert
blandinn ýmist andúð eða vorkunn-
' semi, ekki sizt vegna þess harmleiks
sem óþarft er að rekja hér og öllum
almenningi er kunnur: ástarsaga
Ragnheiðar og Daða.
En snúum okkur á ný að svarta-
galdri.
Sem dæmi um töfrabrögð Skál-
holtssveina voru þessar greinir:
Ad aptandam fidem amicorum, með
hálfu selshjarta og rauðmagaskildi.
Að útvega gras til að ljúka upp
öllum lásum.
Að kona fái ei barn.
Að kona hafi aldrei fóstur.
Að gjöra konur lauslátar.
Að forða stórfiskum að gjöra grand
á útsjó.
Að fráhverfa myrkfælni.
Að útvega óskastein.
Að vita hver frá sér stelur.
Að vita hvort kvensnipt er mey.
Að smíða kvikasilfur.
Að glíma vel, með versi og þremur stöfum.
Að stilla reiði, með þremur stöfum.
Að glima með öðru móti með ristingum og blóðvökvunum, þartil þrír
stafir, ígultanni, ginfaxi, hagall og satrix.
Að vita hvort fiskur er í sjó, með tveimur fígúrum.
Að fiska vel, með einni figúru.
Að forða stórfiskum, með einni fígúru.
Að spekja hest sinn, með einni fígúru.
Að hafa sigur í öllum málum.
Ægishjálmur.
Salómons innsigli.
Herrans innsigli, stór fígúra.
Sigurhjálmur.
Melrakkastefna, þar særður Þór og Óðinn, með 23 fígúrum.
Stefnt djöfli, Þór og Óðni og öllum vættum — til heilla sér.
Músastefna með mannsrifjum, særður djöfull i fullum krafti Þórs og
Öðins með versi: sator arepo o. s. frv.
Að stínga manni svefnþorn, með
blóðvökvun og tveimur fígúrum.
Að gjöra mann í_ hundslíki, þartil
brúkað Jónsguðspjall og sic deus
dilexit o. s. frv. og ein fígúra.
Að gjöra manni svefnleysi, með
formælingarvísu og einni fígúru, þar-
til ákallaður djöfull og tólf hundruð-
djöflar fyrir kraft Lúsífer.
Að drepa mann með dauðs manns
Istru og hræðilegri heilags sakra-
mentis misbrúkun.
Að fá stúlku með blóðvökvun og
tveimur fígúrum.
Að láta ekki stela frá sér, með
blóðvökvun og forljótri fígúru; kall-
aðri Angaldós.
Að láta ekki forynjur sækja að sér,
með hænueggi, selsblóði, hvalambri
o. fl. og únga þeim þar úr verður,
sem satan á að gefast; einnig kögg-
Framhald á bls. 26. 13
Þrumur.