Vikan - 30.01.1975, Blaðsíða 33

Greinar um stjörnufræöi. V. Birgir Bjarnason tók saman.
Vetrarbrautin
Nú hefur veriö fjallaö stuttlega
og á einfaldan hátt- um helstu
geröir sólna og þvi komiö aö
næsta skrefi, sem er hvelfingar
sólna, sem halda saman og snúast
flestar um sameiginlega miðju.
Viö þaö veröur aö gripa til slikra
ofurfjarlægöa, aö hugsunin getur
ekki skiliö, þótt hún fjalli um þær
eins og sjálfsagöa hluti.
Berum augum greinum viö
um 5 þúsund stjörnur á nætur-
himni, meö sjónaukum margfald-
ast sá fjöldi. Ef viö horfum i kiki
svo til beint upp, sjáum viö ljósa
slæöu stjarna þvert yfir himin-
hvolfiö — Vetrarbrautina. Viö
sjáum þversniö Vetrarbrautar-
innar, stjörnuband, sem er þétt-
ara á þessu svæöi en annars staö-
ar. Stjörnuhvelfing okkar er safn
100, jafnvel 150 þúsund milljóna
stjarna. Hún er álika i laginu og
tveir diskar lagöir saman, þykkt
„diskanna”, þar sem mest er,
mælist 10 til 15 þúsund ljósár, en
þvermál Vetrarbrautarinnar um
100 þúsund ljósár.
Þessir 100 milljaröar stjarna
snúast um sameiginlega miöju,
kjarnann. Svæöiö i 15 ljósára f jar-
lægö frá miöjunni snýst hraöast,
og þess vegna er Vetrarbrautin
spirallaga. Hraöi þess svæöis,
sem sólin tilheyrir, er um 250 km
á sekúndu, meö þessum hraöa fer
sólkerfiö.
Þar sem sólin er 30 til 33 ljósár
frá miöju Vetrarbrautarinnar, er
hægt aö reikna út, hve langan
tima þaö tekur sólkerfiö aö fara
eina hringferö um kjarnann. Sá
timi reynist vera um 250 milljónir
ára. Þennan tima má kalla geim-
ár. Þó aö sólkerfiö fari hratt, hef-
ur sólin ekki haft tima á llfskeiöi
sinu til þess aö fara nema 20
hringferöir. Meö þessum tima-
kvaröa hefur Vetrarbrautin lik-
lega myndast fyrir 40 til 50 geim-
árum.
Innan Vetrarbrautarinnar eru
sólir i þyrpingum og einar sér.
Menn telja, aö um helmingur
stjarna alheims séu fleirstirni. Til
eru kúlulaga þyrpingar þar sem
sólirnar eru þétt saman og svo-
kallaöar lausþyrpingar (opnar-)
þar sem stjörnurnar eru dreifö-
ari og ekki eins tengdar aödrátt-
arböndum. Tvöhundruö kúlu-
þyrpingar eru i stjörnuhvelfing-
unni meö 100 þúsund til milljón
Stjörnuhvelfingin Andrómeda.
Hún er sambærileg viö Vetrar-
brautina aö stærö, gerö og massa.
t jöörunum sést geimryk, þar
sem sólir geta veriö I sköpun.
Kjarninn er aö mestu gamlar sól-
ir meö lágan yfirboröshita.
stjörnum hver. Kúluþyrpingarn-
ar eru i nágrenni kjarnans, en
lausþyrpingarnar i spiralörmun-
um, sem ganga út frá kjarnanum.
Alls staöar og þó sérstaklega
milli armanna er geimryk eöa
gas, sumt lýst upp af nálægum
stjörnum. Björtustu stjörnur i
kúluþyrpingunum eru rauðar,
fremur kaldar, en þær björtustu i
lausþyrpingunum eru bláar og
heitar. Litir. sólna fara eftir yfir-
boröshita þeirra. Til eru stjörnur
i Vetrarbrautinni, sem ganga
ekki venjulegan hringferil, heldur
eftir sporbaug um kjarnann, llkt
og halastjarna um sólu.
Til þess aö gera okkur ein-
hverja grein fyrir stærö Vetrar-
brautarinnar skulum viö smækka
sólkerfiö niöur i einn sentimetra.
Meö sömu minnkun yröi Vetrar-
brautin rétt rúmlega 800 kíló-
metrar i þvermál. Ekki fer mikiö
fyrir sentimetra á ieiöinni frá
Reykjavik austur á Noröfjörö um
noröurland, en meö þessum
kvaröa væri þessi ögn sólkerfi
okkar, sem viö værum 12 ár aö
komast út úr, ef viö færum meö
geimförum nútimans. Um 12 ár
aö komast út úr sentimetra,
hvenær munum viö komast þessa
800 kilómetra?
Aö skyggnast eftir stjörnum
Vetrarbrautarinnar er eins og aö
standa á húsþaki i útjaöri stór-
borgar i svarta þoku um nótt og
reyna aö gera sér grein fyrir hús-
unum I borginni. Manninum
finnst, aö hann sé heima hjá sér i
litilli ibúö eöa herbergi. Honum
finnst hann eiga heima i þorpi eöa
borg. Margir reyna aö finna fyrir
landi sinu, elska land sitt. Hvenær
veröur þaö, aö maöurinn telur
heimkynni sitt jöröina og svelt-
andi óþekktan mann sjálfan sig o
eöa bróöur sinn? Hvenær mun
hann finna, aö sólkerfiö er heimili
hans eöa Vetrarbrautin? Eöa
hvenær kemur aö þvi, aö hann
sér Vetrarbrautina eins og hún
er: litið korn i afkima óravkldar
alheims? Alheims, sem maðurinn
sér engin, og mun sennilega
aldrei sjá, endimörk á.
5. TBL. VIKAN 33