Vikan - 20.03.1980, Blaðsíða 50

Undarleg atvik — Ævar R. Kvaran
KRYPPLINGURINN
FRÁ OURO PRETO
A svölum fyrir neöan kirkju eina, sem
stendur uppi á hæð i gleymdum
námubæ i Brasiliu, má lita tólf spámenn
úr Gamla testamentinu í risastærð. Þeir
eru höggnir út úr steintegund þar úr
nágrenninu. Fyrir neðan líkneskjurnar
blasir við dásamleg útsýn yfir fjöll og
dal. Sumir spámennirnir standa þama
tiginmannlegir með meitlaðan alvöru-
svip, aðrir horfa til himins með
uppteygða arma í ástriðufullu trúar-
ofstæki. Svipmikil andlit þessara hetju
legu mannamynda tala gegnum árin og
vitna um imyndunarafl og trú hins sár-
pínda snillings sem skapaði þær. Þessi
likneski voru höggvin fyrir um tveim
öldum og síðan hafa hinir mikilúðlegu
spámenn boðið birginn timans tönn og
höfuðskepnunum og vakið undrun og
aðdáun allra þeirra sem séð hafa.
Spámennirnir tólf, þessi einstöku lista-
verk sem lítt eru kunn utan Brasilíu, eru
verk manns sem í senn var bygginga-
meistari og myndhöggvari.
Brasilíumenn minnast hans með
lotningu og aðdáun. Þeir kalla hann
Aleijadinho, sem á portúgölsku þýðir
„litli krypplingurinn".
Allt sitt líf var Aleijadinho haldinn
logandi ástríðu til þess að skapa trúar-
lega list úr viði og steini; og þetta gerði
hann með svo frumlegum hætti og af
slíkum tilfinningahita að hann á fáa sína
lika fyrr og siðar. Dásamlegar kirkjur
hans og óviðjafnanleg likneski, sem
hann skreytti þær með. teljast til
tignustu meistaraverka í brasiliskri
byggingalist og höggmyndalist.
Þessi stórmerki og afkastamikli
listamaður átti við óskaplega líkamlega
örðugleika að etja. í leit að samlikingum
minnir hann helst á Toulouse-Lautrec,
þar sem hann staulaðist á afmynduðum
stuttfótum sinum um Montmatre, hinn
gigtþjáða Renoir eða hinn heyrnarlausa
Beethoven við slaghörpuna. En þó
geta þjáningar þessara snillinga listar
innar ekki jafnast við f>au harmkvæli
sem „Litli krypplingurinn” barðist við
ogvannsigurá. ^
Antonio Francisco Lisboa, sem
kallaður var Aleijadinho, fæddist i Ouro
Preto, námubæ sem stendur um 450 km
fyrir norðan Rio de Janeiro, árið 1738.
Hann var óskilgetinn sonur portúgalsks
byggingameistara og svartrar ambáttar.
Þegar hann var skírður gaf faðir hans
þeim mæðginum báðum frelsi.
Óskilgetin fæðing var lítill fjötur um fót
i brasilísku nýlendunni enda var
drengurinn alinn upp á heimili föður
síns. Af menntun hans fara fáar sögur
en samtímamenn hans hafa getið þess að
hann hafi verið mikill biblíuhestur.
I bernsku og æsku var Lisboa
hraustur og fúllur af lifi og fjöri. Hann
var þrekvaxinn, svartur á hár og Ijótur.
með feiknamikið, hvelft enni, stórgerður
og nefhvass, snöggur og hávær i tali. En
fingur hans voru næmir og sterkir og
snemma varð hann ágætis teiknari.
Fyrst varð það frændi hans einn, síðar
listamaður. sem var i heimsókn og loks
faðir hans. sem fóru að veita athygli
hinum eftirtektarverðu teikningum
unglingsins af kirkjum. Hann var því
hvattur til að feta í fótspor föður sins,
lærði fyrst trésmíði, siðan tréútskurð og
að meitla í stein og loks gerðist hann
lærlingur í byggingafræði.
Faðir hans lést óvænt frá óloknu
verki við að teikna mikilsverða kirkju-
byggingu en Lisboa, sem þá var á
þritugsaldri, lauk verki hans með
miklum sóma og hlaut brátt viður-
kenningu sem fremsti kirkjubygginga-
meistari og myndhöggvari borgarinnar.
1 Ouro Pretoborg, sem var í hálendu
innsveitarfylki, Minas Gerais, ríkti
mikið gullæði um þær mundir. Enda
þýðir nafn borgarinnar „svart gull", og
var það dregið af dökkum málm-
stykkjum sem fundust þar upphaflega
og innihéldu mikið gull. Ennfremur
höfðu fundist þar auðugar demants-
námur. Þegar námureksturinn var i
hámarki unnu þar 100.000 svartir
þrælar auk þúsunda frjálsra
ævintýramanna af ólíkasta litarhætti frá
öllum löndum heims.
Á hverju ári sendi myntslátta borgar-
innar gullpeninga sjóleiðis til
portúgalska rikisins, en borgarráðsmenn
og námukóngar áttu nóg til skiptanna af
gulli eftir sem áður. Og féð notuðu þeir
meðal annars til þess að hefja kirkju-
byggingaframkvæmdir sem ekki eiga
sinn líka í neinni námuborg veraldar.
V
Guð hafði gefið borgarbúum námurnar i
Ouro Preto og nú létu borgarbúar
þakklæti sitt i Ijós með dásamlegum
trúarlegum höggmyndum og kirkju-
skreytingum. sem glitruðu af skíru gulli.
Lisboa var engan veginn trúlaus
maður en á þessum timum hreysti og
allsnægta var hann heldur ekki neitt
sérlega guðrækinn. Kirkjur voru
sérgrein hans. Á daginn skar hann út
ölturu i kirkjurnar sem hann hafði
teiknað — fyllti þær af englum og
helgum mönnum — en um nætur
drabbaði myndhöggvarinn í ærslafullum
krám borgarinnar, sem voru troðfullar
af kvenfólki og gullleitarmönnum úr
nágrenninu. Ef hann hefði látist á þessu
skeiði ævi sinnar i einhverjum drykkju-
slagsmálunum myndu fáir muna hann í
dag, jafnvel í Brasilíu.
Hann var 39 ára gamall þegar gæfan
sneri við honum bakinu. Dularfullur
sjúkdómur heltók líkama hans. Segja
sumar frásagnir að það hafi verið holds-
veiki en aðrir taugagigt, samfara slagi
eða einhverjum öðrum lömunar-
sjúkdómi. Smátt og smátt lamaði
sjúkdómurinn fætur listamannsins og
kreppti hina viðkvæmu sterku fingur
með miklum sársauka í eins konar
mannlegar klær. Og svo visnuðu tærnar
af honum og rotnuðu og siðan fingur
hans.
En Aleijadinho lét ekki bugast. Hann
afsagði að hætta störfum. Göfugasta
kirkja hans í Ouro Preto var San
Francisco de Assis, sem hann hafði
byrjað á rúmum áratug áður en hann
sýktist. Við þetta musterislistaverk átti
hann eftir að vinna meira og minna um
29 ár af þeim þjáningarfullu 37 árunt
sem hann átti eftir ólifuð.
Eins og Job færðist hann í aukana i
trúarhita sinum við þjáningarnar. Að
reisa byggingar guði til dýrðar varð
óbugandi ástriða hans alla ævi. Þegar
sjúkdómurinn tók að herja á andlit hans
og honum þótti svipur sinn vera orðinn
of viðbjóðslegur til þess að menn gætu
horft á hann byggði hann tjald kringum
sig við vinnuna, til þess aðforða fólki frá
þessari skelfilegu sýn. Það var á þessu
tímabili sem borgarbúar gleymdu nafni
hans og fóru að kalla hann Aleijadinho.
í fyrstu dróst hann áfram með þeim
hætti að hann „gekk" á leðurbótum sem
bundnar voru um hnén. En að lokum
gat hann það ekki einu sinni og keypti
hann sér þá þjón, negra. Juanaro að
nafni, sem bar hann á bakinu til
vinnunnar fyrir dögun á hverjum degi
og bar hann svoaftur heim þegar dimmt
var orðið. En afskræmt andlit
listamannsins mikla var falið bak við
háan kraga og barðastóran hatt.
Þegar hann var að höggva eða skera
út andlit hárrar likneskju var hann
hifður upp af Juanaro og öðrum
aðstoðarmanni. Og þegar hann gat ekki
lengur haldið á verkfærum sinum i
bækluðum höndunum lét hann binda
þau við hendur sinar og hélt ótrauður
áfram engu að síður. Þótt ekki sé tekið
tillit til nema afkasta hans einna á þessu
veikindatimabili hans eru þau alveg
ótrúleg.
Þótt Aleijadinho væri fæddur þræll,
eins og fyrr getur, varð hann sjálfur
þrælaeigandi. Auk Juanaros og
ambáttar, sem annaðist fyrir hann
ráðskonustörfin, keypti hann og þjálfaði
tvo negra sem aðstoðarmenn, sem siðar
urðu sjálfir ágætir listamenn. Hann
deildi launum sínum með þeim og var
ávallt mjög örlátur á peninga. Þannig
kostaði hann hvítan hálfbróður sinn til
náms i prestlegum fræðum.
Siðasta árið sem hann var heill heilsu
eignaðist hann óskilgetinn son. Þessi
sonur hans reyndist einskis nýtur en
eiginkona hans, tengdadóttir
Aleijadinhos, Jóhanna Lopez, reyndist
hins vegar eina kvenhetjan i sögu hans.
Siðustu ár hinna skelfilegu veikinda
hans hjúkraði hún honum af mikilli
umhyggju og gerði honum mögulegt að
líta hreykinn um öxl á merkustu lista-
verk sín.
Aleijadinho var nálega sextugur og
ólæknandi krypplingur. þegar hann hóf
að vinna að frægustu listaverkum
sinum Krossslöðunum og Tröppum
spámannanna. Þessi listaverk eru
staðsett um 60 km niður með veginum
frá Ouro Preto til Rio í litlum bæ á
hæðadrögum sem heitir Congonhas do
Campo, og sem enn þann dag i dag hefur
fræga kirkju sem pilagrimar sækja
hvaðanæva.
I þessari kirkju, sem kennd er við Don
Jesus de Matozinhos, gerði Aleijadinho
alls 78 líkneski. Hann var niu ár að Ijúka
þvi verki. Tólf spámenn Gamla
teslamentisins standa við kirkju-
tröppurnar, höggnir i stein, átta fet á
hæð. En 66 trélíkneski, sem lýsa siðustu
sorgargöngu frelsarans á jörðinni, eru
geymd i sérstökum kapellum í garðinum
viðkirkjuna.
Djúp fegurð hinna göfugu persóna
Nýja testamentisins, svo sem Krists,
postulanna og hinna helgu kvenna,
uppgötvaðist eiginlega ekki fyrr en árið
1957 þegar flokkur listfræðinga skóf af
likneskjunum skræpótta málningu sem
klint hafði verið á þær á nitjándu öld.
En hinar „illu" persónur bibliunnar, eins
og þær birtast i likneskjum Aleijadinhos,
hafa lengstum haft mikil áhrif á
brasiliska pilagrima. Þannig skaut
maður einn fyrir nokkrum árum byssu-
kúlu í vinstra auga Júdasar, þar sem
hann er sýndur við siðustu kvöld-
máltíðina.
Andlitssvipir rómversku her-
mannanna, sem hæða Krist á leið-
inni til Golgata með krossinn, sýna
miskunnarlausa hæfileika myndhöggvarans
til skopteikningar. Sagt hefur
verið að þessir nefstóru, úteygu
hermenn séu hefnd Aleijadinhos á
hendur þeim fyrirlitlegu smámennum
sem sendu honum tóninn þegar hann
var á leið til vinnu sinnar um stræti
50 Vikan 12. tbl.