Heima er bezt - 01.04.1952, Qupperneq 5

Nr. 4
Heima er bezt
101
— Metúsalem átti vanfæra konu
(var nýlega giftur), en ekkert
barn. Benedikt átti aðeins eina
dóttur, sem þá var gift kona. Var
hann kominn yfir sjötugt.
„Hvað getur þú sagt mér um
hátíðir og tyllidaga?“
„Stórhátíðirnar voru þær sömu
og þær eru enn, en eitthvað mun
tyllidagahaldið hafa breytzt.
Karlinn sagði, er hann var að
fræða strákinn, að hann gæti
þekkt hátíðirnar á því, að þá var
meira skammtað. Þegar stungið
var út úr húsum á vorin, var
ævinlega höfð einhver auka-
glaðning. Og jafnan var mikið
um dýrðir á sumardaginn
fyrsta. Og töðugjöldin gleymd-
ust aldrei. — Sumir héldu upp
á þriðjudaginn fyrstan í jóla-
föstu, og var það kallað að gefa
kvöldskatt. Var sá háttur jafn-
an á hafður heima. Og var auka-
bitinn raunar ríflegur málsverð-
ur. Aðrir héldu aftur á móti upp
á sunnudaginn. — Fyrir jólin
var alltaf annríki mikið, eink-
um um staurvökuna, en svo var
vikan fyrir Þorláksdag kölluð.
Orðið staurvika kannast ég ekki
við. Sagan segir, að hríslukvist-
ir hafi þá verið hafðir til að
sperra upp augnalokin á heima-
fólki, svo að ekki væri hætt við,
að það sofnaði. Var kvisturinn
kallaður vökustaur. Kappið við
ullarvinnuna var aldrei meira
en fyrir jólin. Allir þurftu að fá
einhverja nýja flík. Kertagerð-
in tók líka mikinn tíma, en öll
kerti voru steypt heima. Oft
voru þau steypt í strokknum og
þá kölluð strokkkerti. Var sjóð-
andi vatni hellt í smjörstrokk-
inn, en bræddum tólg því næst.
Síðan var strengur settur yfir
opið á strokknum, en rökunum
(þ. e. kveikjunum) brugðið í
lykkju utan um strenginn og
endarnir látnir falla niður í
blönduna. Síðan var rakið hafið
upp og niður í strokknum, en
eftir því sem innihaldið kæld-
ist, settist æ meira utan á það,
og var haldið svona áfram, unz
nóg þótti komið. — í rakinu var
haft ljósagarn.“
„Þá hefur fölkinu þótt vœnna
um kertin en nú, enda óvant
mikilli innibirtu. — Var ekki
gler í gluggum heima hjá þér?“
„Jú, gler var í öllum gluggum
heima, en á fátækari bæjum var
notast við skæni, en það var úr
kýrhildum. — Belginn höfðu
margir fyrir „barómet".
„Þekktust úr og klukkur í
þinni sveit um 1870?“
„Já, ég man t. d. eftir, að
Metúsalem, sem ég gat um áð-
an, átti úr. Hann lánaði mér
það stundum til að leika mér að.
Hins vegar átti pabbi aldrei úr,
en klukka var til heima, bðrn-
hólmsk, „átta daga verk“, og var
jafnan eftir henni farið, og hún
höfð langt á undan kaupstaðar-
klukku.“
„Fatnaður hefur verið heima-
unninn?“
„Já. Sveinn gamli gekk t. d.
jafnan í prjónuðum ytri- sem
innribuxum. Ytri buxurnar voru
venjulega sauðsvartar, nærbux-
ur mórauðar eða ljósgráar. Er
hann fór til kirkju, klæddist
hann þó vaðmálsbuxum. Karl-
menn notuðu jafnan prjóna-
húfur; voru sumar vandaðar,
tvíbandaðar, og þá ævinlega
tvílitar. Lakari húfur svartar.
Hattar voru stundum notaðir af
höfðingjum (heldri bændum).
Ekki man ég til, að pabbi hafi
nokkurn tíma átt hatt. — Ef
konur höfðu eitthvað á höfðinu,
voru þær með peysufatahúfur
eða skýlur. Dillum man ég eftir.
— Til litunar var oft notast við
heimafengin efni, eins og kúa-
hland. Um 1870 var farið að
kaupa hárauðan lit í kaupstað.
Og þá man ég eftir grænsápu
heima; notuð á þvott. Annars
var hland (keyta) alltaf notað
til þvotta á fátækari bæjum,
bæði við ullarþvott og vaðmála,
og svo til hárþvottar. — Sápu-
spil voru notuð heima, það ég
man.“
„Og rúmfatnaðurinn?“
„Heima voru fiðurdýnur, enda
skaut pabbi mikið af fugli á vet-
urna. í yfirsængum var oftast
hafður æðardúnn, en þó var ekki
svo alls staðar. Heydýnur munu
hafa þekkzt og þungar fiður-
sængur á fátækari heimilum."
„Hvað getur þú svo sagt mér
um mat og matargerð um 1870?“
„Maturinn var langmest al-
gengur sveitamatur. Kaffi var
ekki um hönd haft nema á há-
tíðum og tyllidögum. Og sama
má segja um annan munaðar-
varning. Mjólkin var mikið not-
uð, og mörg voru mjólkurtrog-
in í búri á Þórisstöðum, þegar
mest var mjólkur. Heima höfð-
um við mysuost og mjólkurost.
Fjallagrös voru þá og mikið not-
uð til matar, en til grasa var far-
ið upp í Vaðlaheiði. Svið voru að-
allega borðuð á sunnudögum,
meðan entust, og var þá stund-
um farið að slá í þau. Glóðbak-
að pottbrauð var þá algengt, en
soðkökur sá ég ekki fyrr en ég
kom hingað í Skagafjörðinn."
„Hvaða alþýðumenn fengust
við lœkningar í grennd við þig,
er þú varst ung?“
„Ég man eftir hómópata, sem
Árni hét. Hann átti heima í
Svarfaðardalnum. Og svo var
það séra Þorsteinn á Hálsi. Hann
var mjög kunnur fyrir lækning-
ar sínar. — Það var heimaráð til
lækninga að nota grasasaft soð-
ið saman við kandíssykur. Og
græðismyrsl voru gerð úr smjöri
og vallhumli. Þótti þetta gefast
vel.“
„Var ekki mikið um veizluhöld
áður, þegar fólk gifti sig?“
„Þá mátti enginn gifta sig
nema veizla væri haldin. Venju-
legastar voru vín- og matar-
veizlur. Kaffi var þó stundum
drukkið, áður en farið var í
kirkju. Steik, vínsúpa eða
sítrónugrautur. Nóg af púnsi.
Rauðvín handa kvenfólki. Það
kom fyrir, að danzað var í veizl-
um. — Eftir að ég kom í Skaga-
fjörðinn, um 1890, giftu §ig hjón,
og varð að halda veizluna fyrir
þau sökum fátæktar. — Og svo
voru veizlur, er jarðað var, —
erfisdrykkjur.“
„Líkklœði munu ekki hafa
verið notuð í þínu ungdœmi?“
„Ég man ekki eftir þeim. Lík-
in voru hins vegar klædd í nær-
föt og sokka. Lak haft undir
þeim og ofan á. Sveitadúkurinn
var sérstakur, og haft mest við
hann.“
„Hvað getur þú svo sagt mér
um störfin utan húss í þá daga
— og vinnulagið?“
„Það er svo langt mál, að ég
legg ekki út í að ræða það, en
vil aðeins geta þess, að vallar-
áburður allur var framan af