Heima er bezt - 01.12.1959, Qupperneq 32

Við Stemmulón á austanverðum Breiðamerkursandi. Suður-
sveitarfjöll i baksýn.
sonar, en erfitt um vik, þar sem vatnsflaumur kom upp
í niðurfallið, hrúgaði upp jökum og sporðreisti þá niðri
í sprungubotninum. Var því hálft í hvoru búizt við að
vatnið, en í því var allstríður straumur, hefði tekið lík-
ið og borið út í Jökulsá, en hún síðan flutt það til
sjávar.
Seinna kom í ljós, að svo hafði ekki verið, því að
jökullinn „skilaði sínu“, eins og Öræfingar komast að
orði. Vorið eftir fannst líkið af Jóni, þar sem það kom
frarn undan jöklinum, ásamt pósthestinum og koffort-
unum. Þegar lík Jóns fannst, lágu hendur krosslagðar á
brjósti og hattur hins látna yfir andlitinu.
Á meðan kaupstaða- og lestaferðir voru farnar yfir
Breiðamerkursand og allt austur á Papós og Horna-
fjörð, var Sandurinn tiltölulega fjölfarin leið. En nú
leggja þar fáir leið um, nema einstöku fegurðarþyrstir
ferðalangar, sem sjá vilja auðnarkenndasta en um leið
hrikafegursta landslag á íslandi.
Breiðamerkursandur er ein torsóttasta leið á fslandi,
vegna hinna miklu jökulvatna, sem til sjávar falla úr
jöklinum — og er Jökulsá þeirra miklu mest og verstur
farartálmi. Eggert Ólafsson sagði fyrir nærri tveimur
öldum, að Jökulsá væri verst yfirferðar allra vatnsfalla
á íslandi, og það er hún enn í dag. Að hausti og vori í
kuldum, svo og á vetrum, er Jökulsá oft fær hestum,
en á sumrin og í leysingum er hún hverri skepnu ófær
og verður þá eitt vatnsmesta fljót landsins.
Því var það, að lestirnar urðu áður fyrr að sækja upp
á jökul eftir að leysing kom í jökulinn og áin tók að
vaxa. En jökullinn var aldrei eins frá degi til dags og
enn síður frá ári til árs. Stundum varaði ferð yfir jökul-
inn ekki nema örstutta stund, en í önnur skipti margar
klukkustundir. Skjótust var ferð, þegar hægt var að
fara á svokölluðu undirvarpi, en það var nefnt svo,
þegar skriðjöklar féllu alveg fram í ármynnið og brú-
uðu ána, og tók þá oft ekki nema stundarfjórðung eða
tæplega það, að komast yfir. Miklu oftar urðu menn
hins vegar að klöngrast með hesta sína klukkustund-
um saman uppi á jökli, höggva spor upp á jökulbrún-
irnar og svo niður af þeim aftur, ryðja jökum burtu,
laga til ísruðninga, brúa sprungur, stundum með flek-
um, sem geymdir voru á jöklinum, en stundum með
farangri lestamanna, þ. e. ullar- eða mjölpokum, reið-
ingum og þess háttar, sem látið var ofan á sprungurn-
ar, ef þær voru mjög þröngar. Oft féllu hestar í sprung-
ur og náðust ekki lifandi upp aftur. I heild er þetta
hinn mesti voðavegur sem til er á öllu íslandi og lífs-
hættulegur mönnum og skepnum. Þegar farið er á
jöklinum nærri útfalli árinnar, voru átökin og ólgan í
straumnum svo mikil, að jökullinn nötraði og skalf
undir fótum þeirra, sem yfir hann gengu, og líkast því,
sem hann gengi í bylgjum. Þótti mörgum það óhugn-
anleg tilfinning.
Frá því segir m. a. forn annáll, að í síðustu vísitasíu-
ferð Brynjólfs biskups um Austurland, hafi hann far-
ið, ásamt fylgdarmanni sínum, á undirvarpi yfir Jökuk-
á, en rétt á eftir brotnaði varpið fram, og varð fylgd-
armaður biskups að krækja langt upp á jökul til þess að
komast heim til sín aftur. Það hefur oft munað mjóu
milli feigs og ófeigs, ef svo mætti að orði komast.
Um Jökulsá segir Eggert Ólafsson m. a., að þegar
hann hafi verið á ferð yfir sandinn, hafi hann, áður en
hann sá sjálfa ána, séð hvernig straumrastirnar risu á
henni úr langri fjarlægð, enda sé straumharkan svo
mikil, að nái áin kviði á hesti, kollvarpi hún bæði manni
og hesti, og þá sé dauðinn vís. Þess vegna sé Jökulsá
með mannskæðustu vötnum á Islandi, menn og hestar
hafi oftlega farizt í henni, m. a. skömmu áður en
Eggert var þar á ferð.
Fróðleg og mikilúðleg er lýsing Þorvaldar Thorodd-
sen á Jökulsá, þar sem hann lýsir henni m. a. á þessa
lund: „Jökulsá þykir ein hroðalegasta jökulsá á fslandi,
hún er mjög illa ræmd og á það skilið.---Kolmórautt
jökulvatnið spýtist beljandi úr auga undir jökulrönd-
inni, og bullar vatnið þar upp eins og risavaxinn hver,
og alla leið niður að sjó er fossafall í ánni og öldu-
gangur; kolsvört klakasker standa hér og hvar grunn,
en smærra íshröngl þeytist og hoppar á hinum gul-
mórauðu öldum.“ Þá getur Þorvaldur og atviks, er
gamall Öræfingur sagði honum, að eitt sinn í minni
hans voru lestamenn að svalka í ánni frá dagmálum til
nóns, misstu í hana 17 hestburði og auk þess stúlku af
hesti, en fengu bjargað henni við illan leik. Kunnugir
hestar eru það skelfdir við Jökulsá, að þeir taka að
nötra og skjálfa þegar þeir nálgast hana.
Oftar hafa menn verið hætt komnir í Jökulsá, held-
ur en þegar lestamennirnir misstu stúlkuna. Haustið
1874 var landpósturinn, Gísli á Rauðabergi, hætt kom-
inn í ánni, og munaði aðeins hársbreidd að hann kæm-
ist lífs af. í þessari umræddu ferð Gísla pósts var með
honum maður, Björn Björnsson að nafni, og voru þeir
á vesturleið. Björn fór á undan út í ána, en varð litið
til baka, þegar hann var kominn vel út í hana miðja.
Sá hann þá, að Gísli var farinn af hestinum, og barst
með hröðum straumnum. Tókst Birni með naumindum
að ná til Gísla, sem orðinn var meðvitundarlaus, og fékk
flutt hann til bæja. Gísli lá nokkra daga, en hresstist
við og náði sér úr því.
Áður fyrr, einkum á 18. og 19. öld, gekk Breiða-
Framh. á bls. 438.
432 Heima er bezt