Heima er bezt - 01.12.1995, Blaðsíða 9

Sumir skömmtuðu jólaskammtinn á stórar flatkökur. Þœr stærstu voru stundum
kallaðar ,,hlemmsur“ vegna þess aðþær voru mótaðar eftirpotthlemmi
af þeim sem hér tengdust Þorláksmessu og er nú kominn
norður og austur rétt eins og laufabrauðið er komið suður
og vestur. Það hélt að mestu til á Norður- og Norðaustur-
landi um síðustu aldamót, og á því svæði þekktist reynd-
ar að laufabrauðsgerðin væri bundin við Þorláksdag.
Þorláksmessuskata er nú auglýst um allt land og al-
gengt er að þéttbýlisbúar borði sína skötu á veitingahús-
um og taki þar með síðasta matarforskotið á jólin. Nema
að menn haldi líka veislu að morgni aðfangadags, en slíkt
hefur reyndar heyrst um hjá þeim alveisluglöðustu.
Skata er yfirleitt borin fram með kartöflum og vest-
firsku mörfloti eða hamsatólg. A norðanverðu Vestur-
landi, þ.e. frá Snæfellsnesi og norður á Hornstrandir, var
algengt að úr henni væri gerð stappa. Var hún þá soðin
vel, stöppuð saman við mörflot og borðuð heit eða köld
með brauði, eins konar skötukæfa. Stundum voru soðnar
kartöflur með í stöppunni. Ekki var alltaf notað mörflot í
skötustöppu heldur hangiflot af jólahangikjötinu.
Og þá var hún jafnframt soðin í hangikjötssoðinu. Oft
var skata soðin í hangikjötssoði, þó að ekki ætti að stappa
hana, og hangiflotið haft út á.
Sums staðar fyrir vestan, t.d. í V-Barðastrandarsýslu,
voru bringur teknar heilar að hausti og reyktar sérstak-
lega til að hafa með skötu í Þorláksmessuveislunni. Þær
voru jafnvel aðalmatur og mikilvægari en skatan. Enn
láta menn þar vestra taka heilar bringur af sláturfé til að
reykja fyrir Þorláksmessu.
Útvatnaður harðfiskur, einkum steinbítur, eða harðir
þorskhausar voru einnig víða soðnir í hangikjötssoði á
Þorláksmessu. Þetta gildir
einnig um Vestfjarðakjálkann,
en hvernig sem á því stendur,
virðist vera langmest haldið til
Þorláksmessu á því svæði. Ef til
vill er það vegna þess að Vest-
firðingar höfðu ekki neina aðra
jólaföstuveislu. Minna var gert
með Þorláksmessu á norðan- og
austanverðu landinu, eða á þeim
stöðum þar sem hefðbundin
matarveisla var fyrr á jólaföstu,
kvöldskattur fyrir norðan og
vökustaur eystra. Flestir heim-
ildarmenn þjóðháttadeildar að
norðan og austan, sem lýstu
Þorláksmessu, sögðu að þá
hefði verið venjulegur hvers-
dagsmatur, heldur af lélegra
tagi, ef eitthvað var. Þar voru
reyndar dæmi um að fiskurinn,
sem hafður var í aðalmat, væri
soðinn í margnefndu hangikjöts-
soði.
Ég ætla að nefna nokkra sjald-
gæfari Þorláksmessurétti. í heimildasafni þjóðháttadeild-
ar voru þrjú dæmi um, að reykt hraun væru Þorláks-
messumatur, að sjálfsögðu soðin í hangikjötssoði eins og
svo margt á þeim degi. Hraun kölluðust stórgripabein,
sem kjötið hafði verið gróflega skorið af. Þeim fylgdu oft
flegnir hausar af sömu gripum. Dæmin um hraun voru
hvert úr sínum landshluta og einnig önnur þrjú dæmi um,
að bjúgu væru soðin með hangikjötinu og borðuð á Þor-
láksmessu. Kjötsúpa var aðalmatur á Þorláksmessu í
æsku tveggja heimildarmanna úr V-Skaftafellssýslu, og
úr Homafirði var dæmi um, að það væri rúgmjölsgrautur
úr margumræddu hangiketssoði. I Öræfum var alþekkt að
hafa pokabaunir þennan dag. Þá voru gular baunir lagðar
í bleyti, settar í léreftspoka og soðnar í hangiketssoðinu.
Úr pokanum kemur þykk baunastappa með hangikjöts-
bragði, sem batnar enn, ef saman við hana er hrært dálitlu
hangifloti. Ennþá betri og jafnframt nútímalegri verða
pokabaunirnar, ef þær eru þeyttar í hrærivél og bættar
með rjómalús. Og svo má fínbrytja hangikjötsbita út í.
Þennan öndvegisrétt hef ég eldað á hverri Þorláksmessu,
síðan ég uppgötvaði hann í gömlum skrifum, enda af
Austfjörðum og verð að stela mér Þorláksmessumatarsið-
um úr öðrum landshlutum. Að öllum áðurnefndum rétt-
um ólöstuðum mæli ég alveg sérstaklega með pokabaun-
um og hangikjötsflís á Þorláksmessukvöld. Það er að
minnsta kosti klárt, að það er afskaplega þjóðlegt að
sjóða Þorláksmessumatinn sinn í hangikjötssoði.
Heima er best 401