Heima er bezt - 01.12.1995, Blaðsíða 16

Hér á þeim árum, sem frásögn þessi
nær yfír, bættist svo við einn hættu-
valdurinn oft síðla vetrar, sjálfur hafís-
inn.
Þær lýsingar, sem hér hafa verið í
letur færðar um heimabyggð og æsku-
stöðvar Látra-Bjargar, eru vægast sagt
ófagrar, en þar eru þó einnig bjartar
hliðar á. Af hinni eyðilegu Látraströnd
er víða ægifagurt útsýni. Við blasir
vesturströnd Eyjafjarðarins, allt innan
frá Hrísey um Olafsijörð og svo langt
sem augað eygir, vestur og norður, og
sjálfur veit ég fátt dýrlegra en að sigla
út Eyjafjörðinn á sólbjörtum sumar-
degi.
En nú snúum við okkur aftur á vit
hinnar fullorðnu gáfu-, skáld- og seið-
konu og reynum að skyggnast betur
um í innri huga hennar.
Svo virðist sem Björg hafi fljótt far-
ið á mis við hina rómuðu foreldraást.
Faðir hennar skildi hana mjög unga
eftir að Látrum, en móður hennar er
hvergi getið, svo að mér þykir næsta
ólíklegt, að þær hafí verið þar samtím-
is. Olíklegt er að sú þjakandi einvera,
sem var á Látrum á löngum vetrum,
hafi verið heppileg fyrir hina stór-
lyndu og þá um leið viðkvæmu mey.
Vegna óvenjulegra gáfna hennar má
telja víst, að hún hafi ekki átt geðlæga
samleið með þeim þrönga hópi, sem
hún ólst upp með.
Hin tíðu sjó- og landslys, sem á
fólki urðu á þessum tímum, hafa ef-
laust tekið mikið á viðkvæma lund
hennar, ekki síst vegna þess að hún
hefur snemma farið að byrgja alla við-
kvæmni og aðrar tilfinningar sínar
inni.
Trúin á drauga og afturgöngur, fjöl-
kynngi og fomeskja sú, sem öllum
röftum reið á afskekktum stöðum
þessa tíma, hefur óhjákvæmilega vald-
ið Björgu, sem og öðmm, er í nánd
við hana hafa verið, ómældri, inni-
byrgðri angist. Angist, sem sumir hafa
að loknum kiknað undir, en öðmm
tekist að standa af sér.
Ég er ekki í vafa um, að það sem
hér að framan er upp talið, hefur verið
upphaf síðar ferils Látra-Bjargar, en
það sem rekið hafi endahnútinn á
ógæfu hennar, hafi verið svik ást-
mannsins suðræna.
Sumar þeirra vísna, sem varðveist
hafa eftir Látra-Björgu, em í huga
mínum líkt og fossaföll innibyrgðrar
vanlíðunar hennar sjálfrar, og nægir
þar að nefna vísu þá, sem hún orti,
þegar hún horfði á mann hrapa fram af
hálum sjávarhamri í sjó fram:
Fallega þaðfer og nett,
flughálkan er undir.
Hann er að hrapa klett afklett,
kominn niður á grundir.
Það er að mínu mati ekki óeðlilegt,
að margur telji það sjálfgefið, að
ákvæðaskáldið og seiðkonan Látra-
Björg, hafi bæði verið rammgöldrótt
og trúlaus eða jafnvel djöflatrúar. Ég
er hins vegar á öndverðri skoðun,
hvað þetta snertir. Ég tel mig ekki sjá
neinn vott um galdra, t.d. í vísum og
ljóðum hennar. Hins vegar verð ég að
viðurkenna, að þær eru margar mergj-
aðar, ef svo má til orðs taka.
Ég álít, að það sé nokkuð til í því,
sem um hana var sagt á unga aldri, að
„hún vissi lengra nefi sínu.“ Ég hygg,
að nú væri sagt, að hún hafi verið dul-
ræn.
Aður en ég geri trú hennar skil, vil
ég til hagræðis birta hér fjórar vísur til
viðbótar ásamt aðdraganda þeirra.
Sýslumaður einn, Jón að Rauðu-
Skriðu, ávítaði Björgu harðlega fyrir
flakk hennar og krafðist eiðfestu
hennar um, að hún legði það niður. Þá
svaraði hún eftir nokkra stund með
þessari vísu:
Beiði ég þann, er drýgði dáð
og deyð á hörðum krossi leið,
að sneiða þig afnœgt og náð,
efneyðirðu mig að vinna eið.
Sýslumanni varð hverft við en hélt
þó hótunum áfram. Þá kvað Björg:
Dómarinn Jón, þú dœmir mig.
Dómurinn sá er skæður.
En dómarinn sá mun dœma þig,
sem dómunum öllum ræður.
Þess má geta, að Jón dómari missti
bæði heilsu og eignir og loks líf að
stuttum tíma liðnum.
A þessum tíma svo sem oft fyrr og
síðar var erfitt um aðdrætti hjá Gríms-
eyingum. Var það mál borið undir
Látra-Björgu og þess farið á leit við
hana, að hún freistaði þess að færa
eyna til lands. Svar Bjargar var:
Þótt fjöllin gæti égfœrt úr stað
fyrir vísu og kvœði,
ég gimtist ekki gera það,
nema guð um leyfi bæði.
Margar vísur orti Björg og sumar
miður fallegar um staði þá, sem hún
hafði dvalið á, flestar í hita líðandi
stundar. Ein er þessi:
Öllu er stolið ár og síð,
eins þó að banni Kristur.
Þelamörk og Þjófahlíð,
það eru gamlar systur.
Allar þessar fjórar vísur, svo og vís-
an hér að framan, „Fagurt er í Fjörð-
um,“ sýna að Björg hefur ekki aðeins
verið trúuð kona, heldur öllu fremur
strangtrúuð og vönduð. Það er ekki að
sjá, að til séu neinar sagnir um óráð-
vendni af hennar hálfu. Það að séra
Jón missti líf og eignir eftir viðskipti
sín við hana, tel ég að megi allt eins
rekja til æðri máttarvalda. Kannski
hefur þeim ofboðið framkoma prests
við umkomulausa förukonu.
Hér læt ég þennan frásöguþátt minn
ásamt eigin hugleiðingum, frá mér
renna.
Aðeins er eftir að geta þess að ég
hef víða leitað fanga í hann. Helst skal
þar nefna þátt Tómasar Guðmunds-
sonar í „Islenskir örlagaþættir, 1972,
„Virkir dagar I, eftir Guðmund G.
Hagalín, 1972, og „Byggðir og bú.
Aldarminning Búnaðarfélags S-Þing-
eyinga, 1963. Gamla íslenska átt-
ungakortið, samtöl við frótt fólk og að
lokum sjónminni mitt frá siglingum
framhjá sögusviðinu í misjöfnum
veðrum.
408 Heima er best