Alþýðublað Hafnarfjarðar - 24.12.1960, Blaðsíða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐ HAFNARFJARÖAR
Magnús Már Lárusson:
EDnii 9ii* Firðiniiiii
Árið 1957 skrifaði prófessor Magnús Már Lárusson
grein í þetta blað, er hann nefndi Sitthvað um Fjörð-
inn. í þessari grein komu fram athyglisverðar upplýs-
ingar um sögu Hafnarfjarðar. Vakti greinin verð-
skuldaða athygli. Nú hefur þessi glöggi vísindamaður
enn á ný skrifað grein fyrir þetta blað. Er hún ekki
ómerkari en sú fyrri og varpar nýju ljósi á sögu Hafn-
arfjarðar og nágrennis. Rannsóknir og athugasemdir
Magnúsar kollvarpa ýmsum fyrri hugmyndum manna
og leiðréttir hann misskilning^ sem jafnvel fræðimenn
hafa byggt á til þessa. Þá víkur prófessorinn enn að leit
sinni og annarra að landnámsjörðinni Skúlastuðum,
fullyrðir ekki en leggur á borðið nýjar athuganir og skýringar, sem vekja menn
til umhugsunar um þetta merkilega rannsóknarefni.
Elzta saga byggðar á Reykjanes-
skaga er harla óljós og gloppótt.
Heimildir eru fáar og stangast iðu-
lega á. Náttúruhamíarir, eldgos og
landbrot hafa geisað án þess að
setja teljandi spor í heimildir. Og
örnefni hafa týnzt eða breytzt.
Hér skal ekki drepið á nema ör-
fáa þætti, sem ef til vill gætu ver-
ið til fróðleiks. Hins vegar er varla
mögulegt að gera þeim full skil á
þessum vettvangi. Áður hefur hér
verið bent á þann möguleika, að
upphaflegt heiti Ófriðarstaða, sent
ranglega nefnast nú fófríðarstaðir,
hafi e. t. v. verið Unnólfsstaðir.
Jörð með því nafni kemur fyrir í
skrá frá Viðeyjarklaustri 1395, DI
iii 597. Leiga er talin þar 3 merk-
ur, og er það landskuld. Fyrir 1400
er almennast, að landskuld er full
lögleiga eða 10% aí andvirði þess,
sem leigt er. Dýrleiki Unnólfsstaða
jsessara er jaá 12 hundruð, sem ler
býsna nærri dýrleika Ófriðarstaða
síðar á öldum. I scimu skrá er og
Hvaleyri talin klausturjörð og er
landskuld af henni talin 4 hundr-
uð. Þá er dýrleikinn með sama
reikningi og að ofan 40 hundruð.
I síðari tíma heimildum er hún
talin 20 hundruð. Gætu menn jrá
spurt, hvernig á Jjessunt mismun
standi. Hér kemur a. m. k. tvennt
til greina. Annars vegar er sú ein-
falda staðreynd, að ein afleiðing
af mannfalli Svarta dauða var sú,
að jarðir fengust ekki byggðar
nema með lækkaðri landskuld og
er jtá höluðreglan, að hún er felld
til helmings eða ofan í 5%. Er Jjað
jtegar staðreynd um ntiðja 15. öld
á Norðurlandi og helzt svo jtar og
á Suðurlandi fram eltir öldum,
þótt landskuld í Vestfjörðum og á
Austurlandi víðast hvar væri 81/3%.
Klaustur- og kirkjujarðir tíunduð-
ust yfirleitt ekki. Týndist þá hið
forna hundraðsmat víða niður. En
þegar farið var að gera jarðabæk-
ur fullkomnar á s. lil. 17. aldar,
var dýrleikinn reiknaður upp úr
landskuldinni með }jví að tuttug-
falda hana. Jarðabók Kleins 1 (>80
íylgir sérstök tafla, sem notuð hef-
ur verið til þess að setja dýrleika-
tölu á jarðir jjær, sem eigi höfðu
tíundazt. Á 17. öld var landskuld
af Hvaleyri 1 hundrað frítt, sem
samkvæmt Jressum reikningi gerir
20 hundruð. Af Jiessu ætti J)á að
vera ljóst, að dýrleikinn hefur ekki
valdið breytingunni, heldur er jtað
landskuldin, sem hefur lækkað
vegna fólksfæðar m. a. — Hins
vegar ber að nefna eitt mjög mikil-
vægt atriði. Samkvæmt vitnisburði
Steinmóðs ábóta í Viðey, sennileg-
ast frá Jjví um 1475, er kirkjan á
Hvaleyri talin eiga töluverðan
hluta at Hvaleyrarlandi, sjá DI iv
751. Er sá hluti jjað mikill, að vel
hefði mátt nema hálfurn dýrleik-
anum. En jjar sem kirkjan missti
í raun stciðu sína sem hálfkirkja
eftir siðbót, má vera að kirkju-
hlutinn í jörðinni hali gleymzt.
Þess eru dæmi til. Nefna má t. d.
Saxhól yzt á Snæfellsnesi.
Þegar jjessir tveir möguleikar
eru grandskoðaðir, verður nýtt
uppi á teningnum. Fyrri upphæð-
in er reiknuð sem 10% af 40 hundr-
uðum, hin sem 5% af 20 hundr-
uðum. Seinni landskuldin er helm-
ingur þess, sem full lögleiga mundi
nema, ]j. e. 2 hundruð. En 1395 er
landskuldin helmingi meiri eða 4
hundruð. Dýrleikinn sem afgjalds-
mælir er jjá helmingi meiri. Þá
verður spurningin sú, hvort kirkj-
an hafi verið reist eftir 1395 og
til hennar verið Iögð 20 hundruð.
Það kann að vera svo, en virðist
fremur ósennilegt. Kirkjan hefði
])á varla fengið svo mikið at landi.
Það virðist fremur vera svo, að
hún hljóti að vcra eklri. Dýrleika-
munurinn hlýtur að stafa frá öðru,
sem varla getur annað verið en
rýrnun í gæðum. Og má jjar fyrst
benda á, að síðan á lándnámsöld
heíur stöðugt landbrot átt sér stað,
sem einkum ætti að ganga nærri
jörð eins og Hvaleyri, þar sem
túnstæðið er á nesi lram i sjó. Vit-
að er með vissu, að verzlunarstað-
inn varð að ílytja um miðja 17. öld
norður yfir fjörðinn í Akurgerði
vegna landbrots. Það ætti að sýna
hugsanlegan möguleika Jjess, að
Hvaleyri sjált hefði þá orðið fyrir
hnjaski. Séu fógetareikningar frá
miðri 16. öld athugaðir, þá sést,
að þá Jjegar er rýrnun Jtessi komin
fram. Þar segir 1547—48, að með
Hvaleyri standi 2 leigukýr, 6 ær og
4 kirkjukúgildi, en landskuld er
kúgildi, frítt hundrað, og tunna
mjöls og leigur (af 3 kúgildum) eru
6 1 jcirðungar smjörs. 1552 er greidd
tunna bjórs í stað mjöls, sjá DI
xii 114, 140, 154, 174 og 400. Sam-
kvæmt kaupsetningu 1546 er mjöl-
tunna sama virði og bjórtunna,
þ. e. 30 fiska, DI xi 518-19, sbr.
ix 583—4. Samkvæmt kaupabálki 6
í Jónsbók verður að telja fiskinn
hér 2 álnir innanlands til útlausn-
ar, |)ví 3 vættir ntjölvægs matar er
hundrað, en í tunnu er þá 240
merkur eða 11/2 vætt og er Jjví verð-
ið 60 álnir. 1509 er bjór- eða mjöl-
tunna talin 40 álnir til landskuld-
ar í kauptíð. DI viii 268. Land-
skuldin er j)á að álnatali 180, en
sé hún reiknuð 1 /20, ])á er Hval-
eyri að hundraðstali 30 hundruð
um þær mundir. Það er ])á auðséð,
að hnignunin er að eiga sér stað.
Þess má geta liér, að Þorbjarn-
arstaðir í Hraunum eru í eyði 1395.
Máldagi Hvaleyrarkirkju áður-
nefndur nefnir Nýjahraun, en í
landamerkjaskrá frá 7. júní 1890
segir skilmerkilega, að Nýjahraun
nefnist Kapelluhraun neðst. Gæti
verið fróðlegt að rifja upp ])að,
sem vitað verður úr heimildum
um Nýjahraun Jtetta.
í Flateyjarannál segir við árið
1343, að skipið Katrínarsúðina
braut við Nýjahraun. Skálholts-
annáll segir við sama ár, að Kat-
rínarsúðina, er lét úr höfn í Hval-
firði, braut fyrir utan Hafnarfjörð
og drukknuðu 23 menn, en Gott-
skálksannáll segir, að Katrínarsúð-
ina braut fyrir Hvaleyri 1343 og
clrukknuðu ])ar 4 menn og 20.
Sennilega var Jjetta skip Snorra
nokkurs íóts, sbr. annálsbrot og
l.ögmannsannál, J)ótt Flateyjarann-
áll tilgreini skipstapa hans 1342.
Hér er ])á skip, sem ferst við
Nýjahraun eða fyrir utan Hafn-
arljörð eða i'yrir Hvaleyri. Stað-
setningin er J)á allsæmileg. Skips-
tapinn hefur orðið út af enda Kap-
elluhrauns. Hins vegar má gjarn-
an minnast Jtess, að í gömlum
heimildum, t. d. sóknalýsingu síra
Árna í Görðum 1842, er Hafnar-
fjörður talinn ná milli Melshöfða
að norðan og Hraunsness að sunn-
an. Sé J)að liaft í huga verða heim-
ildirnar enn skiljanlegri.
Enn getur Nýjahrauns í Kjal-
nesinga sögu, kap. 2 og 17, og er
])ar talið suðurtakmark Bryndæla-
goðorðs, en Botnsá í Hvalfirði
norðurtakmarkið. Saga Jressi er frá
14. öld, en erfitt er að segja með
vissu, hvort frekar eigi að setja
hana til upphafs aldarinnar eða
miðju hennar. Sem söguleg heim-
ild er hún slæm.
Nú verður spurningin Jjessi,
hversu nýtt Nýjahraun er á 14.
öld og enn fremur liver eru tak-
mörk Jjess.
Heitið sjálft ber með sér, að það
hljóti að hafa runnið eftir að land-
ið byggðist. Heiti eins og Óbrynn-
ishólar bendir til hins sama. Um
timann er erfiðara að fullyrða. All-
ar líkur benda Jró fremur til tíma
l'yrir 14. öld, og er vitað, að eld-
gos hafi verið mikil á Reykjanes-
skaganum um ntiðja 12. öld Senni-
legast er Nýjahraun frá Jreim tíma
rétt eins og Ögmundarhraun í
Krýsuvík. Bezt er að skoða víðáttu
])ess á Jarðfræðikorti Guðmundar
Kjartanssonar, blað 3. Þar sést,
hvernig hraunið hefur ollið upp
úr gossprungum meðfram Undir-
hlíðum og er ])að breiðast þar.
Mjókkar })að svo og fellur til hafs
og er suðurkantur Jress í Straumi.
Breidd þess þar er rúml. li/2 km.
Astæða nokkur er fyrir J)ví að
virða fyrir sér hraun Jjetta. Það
kann að hafa runnið yfir byggt
land að einhverju leyti og J)á senni-
legast niðri hjá Straumi. Þar kann
að hafa verið eitthvert dalverpi lít-
ilfjörlegt, og áreiðanlega hel'ur J)ar
verið vatn til drykkjar rétt eins
og nú.
í sóknarlýsingu sinni segir síra
Árni í Görðum urn eyðijarðir, að
hann viti ekki um neina, „nema
J)að skyldu vera Skúlastaðir, sem
mælt er hafi verið jörð áður fyrr
meir, og hvar af skuli finnast miuj-
ar upp í lirauni, suður frá Hval-
eyri.“ Það er sorglegt að hann skuli
ekki tilgreina staðsetninguna skil-
merkilegar. En leyfilegt væri að
láta sér detta í hug Kapelluhraun,
J)ví „suður“ er hér um slóðir oft-
ast notað í merkingunni „útsuð-
ur“. Enn fremur má benda á Al-
menningana sunnan við Kapellu-
hraun. Af heimildum sést að marg-
ir bæir eiga })ar beit, skóg o. 11., sem
á verður drepið síðar. Þetta hefur
upphaflega verið mjög sæmilegt
land og er enn ekki verulega farið
að blása. Þessir Almenningar koma
samt skringilega fyrir sjónir. Það
er eins og eftirstöðvar af jörð séu
Jtar eftir, sem orðið hafa almenn-
ingseign, en ekki að Jreir séu óskipt
sameignarland.
Nú kynni einhver að benda á
svoneínt Skúlatún, sem Brynjólfur
Jónsson túlkaði sem Skúlastaðatún
í Árbók fornleifafélagsins 1903.