Ægir - 01.09.2000, Blaðsíða 40

UM HVER FISMÁL
Þrávirku eiturefnin
díoxín og fúran
í grein þessari mun ég fjalla um díoxín, uppruna og fyrirkomu þess í
umhverfinu. Einnig mun ég fjalla um inntökuleiðir efnisins, eiturvirkni
og helstu eituráhrif sem vitað er að díoxín getur valdið. Ég mun gera
lauslega grein fyrir viðbrögðum umhverfis- og heilbrigðisyfirvalda á
vandamálinu.
Díoxín eru talin til eitruðustu
efna sem finna má í umhverfinu.
Til eru 75 gerðir af díoxíni og er
eiturvirkni þeirra mismikil. Sú
gerð sem talin er vera eitruðust er
2,3,7,8-tetraklóródíbenzó-p-dí-
oxín. (sjá mynd) World Health
Organisation (WHO) og US-En-
vironmental Protection Agency
(US-EPA) hafa skilgreint kerfi þar
sem aðrar gerðir af díoxíni eru
miðaðar við þá eitruðustu og eru
niðurstöður rannsókna jafnan
kynntar sem TEQ (toxic
equivalence) í samræmi við þessi
kerfi. Fúran er efni sem líkist dí-
oxíni og er það jafnan til staðar
þar sem díoxín er að finna. Díoxín
og fúran koma frá sömu upp-
sprettum og hegða sér með svip-
uðum hætti í umhverfinu. Fúran-
ar eru 135 talsins og rétt eins og
fyrir dxoxín hafa verið skilgreind
TEQ kerfi þar sem minna eitraðar
tegundir efnisins eru miðaðar við
þá eitruðustu, 2,3,7,8-tetraklór-
ódíbenzófúran (sjá mynd). I text-
anum hér eftirfarandi mun ég
nota orðið díoxín sem samnefnara
fyrir bæði þessi efni.
Uppruni
Flest umhverfiseitur sem rekja má
til manna hafa á sínum tíma þjón-
að mönnunum með einum eða
öðrum hætti, t.d. kvikasilfur úr
hitamælum, PCB úr spennaolíu,
blý sem bætiefni í bensín o.s.frv.
Díoxín hefur þá sérstöðu að það er
hvergi notað og er engum til
gagns.
Tilurð díoxíns má rekja til ým-
issa efnaferla þar sem klór kemur
við sögu. Til dæmis má nefna
framleiðslu á PVC plasti, klórgasi
og klórheldnum lífrænum leysi-
efnum. Díoxín má einnig rekja til
sorp- og spilliefnabrennslu. Dí-
oxx'n er fyrst og fremst til staðar í
náttúrunni af mannavöldum, þó
eru einnig til náttúrulegar upp-
sprettur efnisins t.d. skógaeldar
og sinubrunar. I ljósi þess að dí-
oxín er hvergi „vísvitandi" fram-
leitt er magn þess í umhverfinu
mjög lítið miðað við önnur um-
hverfiseitur. Mikil eiturvirkni,
jafnvel af völdum örsmárra
skammta, veldur umhverfis- og
heilbrigðisyfirvöldum um allan
heim engu að síður verulegum
áhyggjum.
Díoxín myndast við ófullkom-
inn bruna ef klór er til staðar í
eldsneytinu. Sem dæmi um þetta
má nefna sorpbrennslu þar sem
PVC eða önnur klórheldin efni
koma fyrir. Til þess að ná full-
komnum bruna við brennslu á
sorpi þarf að uppfylla nokkur skil-
yrði, þar má nefna hátt hitastig,
langa viðveru gass í brunahólfi,
góða blöndun úrgangs og gnægð
súrefnis. Díoxínmyndun í sorp-
brennslu á sér stað á yfirborði
sviföskunnar fyrir tilstuðlan
málma (hvata) sem í henni er að
finna. Efnahvarfið er hvað virkast
við lágt hitastig, u.þ.b. 250-
700°C. Hröð kæling á útblásturs-
lofti er því mikilvæg í þessu sam-
hengi. Bæði í Evrópu og í Banda-
ríkjunum hafa umhverfisyfirvöld
hert losunarmörk verulega hjá
sorpbrennslum til þess að sporna
við útblæstri á díoxíni.
Brennsla á sorpi við opin eld
uppfyllir engin af þeim skilyrðum
sem upp voru talin hér að ofan.
Einkennandi fyrir opinn eld er
lágt hitastig, léleg blöndun, stað-
bundinn súrefnisskortur og mikil
svifaska. Því má telja að sú opna
brennsla á sorpi sem tíðkast hefur
á Islandi um langt skeið sé ein af
helstu uppsprettum efnisins hér á
landi.
Fyrirkoma í umhverfinu
Díoxín er nánast óleysanlegt í
vatni og er því aðeins að litlu leyti
að finna í uppleystu formi. Setlög
í sjó eru ein af helstu „birgða-
stöðvum" díoxíns. Umtalsvert
magn díoxína má finna í setlög-
um á sjávarbotni við svæði þar
sem klórneytandi stóriðja, t.d.
pappírsbleiking, losar óhreinsað
vatn til sjávar. Díoxín er að mestu
leyti að finna á yfirborði agna og
má því með botnfellingu og síun
fjarlægja verulegan hluta díoxíns
úr menguðu stóriðjuvatni fyrir
losun þess til sjávar. Díoxín
brotnar mjög hægt niður í setlög-
um og er jafnvel talað um helm-
ingunartíma í árhundruðum.
Helsta niðurbrotsferli díoxíns
er við ljósrof af völdum útfjólu-
blárra geisla. Vegna eðlisefna-
fræðilegra eiginleika er díoxín í
andrúmslofti jafnan bundið við
yfirborð agna af ýmsu tagi. Þar
má nefna sót, svifösku og ryk. Það
að díoxín er bundið við rykagnir,
hindrar að verulegu leyti Ijósrof.
Díoxín á rykögnum getur borist
langar leiðir með vindi.
Díoxín er einnig að finna í jarð-
vegi, einkum í nálægð við upp-
sprettur efnisins, t.d. umhverfis
sorpbrennslustöðvar. Vegna þess
40