Hugur - 01.01.2000, Síða 144

142
Eyjólfur Kjalar Emilsson
HUGUR
takakerfi.9 Þessi tvö hugtakakerfi mætast ekki í þeim skilningi að
hægt sé að feta sig mjúklega frá öðru yfir á hitt. En þau kunna að rek-
ast á í þeim skilningi að þau veita gerólíka og að því er virðist ósam-
rýmanlega mynd af því sem hlýtur að vera eitt og hið sama, nefnilega
mannleg athöfn sem annars vegar efnislegur atburður, hins vegar sem
vitað og viljað verk. En í rauninni, segir Brynjólfur, er veruleikinn
einn og óskiptur.
I ljósi þessa skulum við nú líta á lausn Brynjólfs á gátunni um
frelsi viljans. Ég ætla að lesa hérna upp svolítinn kafla sem ég held að
hafi að geyma flest af því sem máli skiptir:
Samkvæmt þessum skilningi (þ.c. einhyggjuskilningnum] er ekki
unnt að tala annars vegar um ákvörðun, er leiðir til athafnar, og hins
vegar um efnislega orsök, sem leiðir til hinnar sömu athafnar, nema í
vísindalegu sértaki, er skoðar einn og sama veruleikann frá tveimur
horfum. Maðurinn verður að samsama sjálfsveru sína hvorutveggja,
hinni vísvituðu ákvörðun og hinni hlutverulegu orsök. Akvörðunin,
sem hefur vísvitaða viljaathöfn í för með sér, er jafnframt hin
ákvarðandi orsök þessarar athafnar, sem er af heimi hlutveruleikans.
Það er einn og sami veruleikinn skoðaður í ljósi tveggja hugtaka-
kerfa, er hvort um sig hefur sín takmörk. Að öðrum þræði er ákvörð-
unin jafnan efnisleg, að öðrum kosti gæti hún ekki látið til sín taka
sem efnisleg orsök og birzt sem ferli í efninu, athöfn.
Hér er engin mótsögn milli algers og óskoraðs löggengis og orsaka-
tengsla í efninu annars vegar og frjálsrar ávörðunar hinsvegar, vegna
þess að hér er sjálfsveran eitt með hinu ákvarðandi efnisferli.
(Lögmál og frelsi, bls. 99)
Brynjólfi er þetta þó ekki alveg nóg. Hann segir að ef við viðurkenn-
um einingu sálar og líkama aðeins á stund ákvörðunarinnar og athafn-
arinnar, en lítum að öðru leyti á heiminn frá hinu hefðbundna sjónar-
miði efnisvísindanna og heimspeki þeirra, sé okkur enn sami vandinn
á höndum og mótsögnin milli löggengis og frelsis standi óhögguð.
Það sem hann hefur í huga hér er sú staðreynd að það sem ég ákveð í
hvert sinn ræðst af því hvernig ég er; en það hvemig ég er, er nokkuð
sem ég hef ekki ráðið, nema kannski að litlu leyti. Hvernig ég er
ræðst til dæmis að sumu, kannski miklu leyti af erfðastofnum mín-
9
Lögmál ogfrelsi, einkum bls. 97-98.