Dvöl - 01.04.1942, Side 48

126
D VÖL
átti hann heima í Reykjavík að
mestu, og stundaði prentverk og
fleira, en vann að ritstörfunum
jafnframt. Hann lézt úr spönsku
veikinni 18. nóvember á því herr-
ans viðburðarríka ári 1918.
Það er ekki á mínu færi, enda
ekki ætlan mín, að rekja hér verk
Guðmundar Magnússonar, enda
ekki fljótgert, því að hann er einn
afkastamesti rithöfundur síðari
tíma hér á landi. Ég læt nægja að
minnast á sögurnar um „Höllu“,
eða Heiðarbýlissögurnar eins og
þær oftast eru nefndar, en þær eru
fimm talsins og aðalefni 1. og 2.
bindis í hinu nýja ritsafni, svo sem
að framan greinir. Þessar sögur eru
aðalafrek G. M. og skipa honum
á bekk með merkustu rithöfund-
um hér á landi. Það er óhætt að
fullyrða, að jafn gott verk sama
efnis verður ekki héðan af unn-
ið, því að svo segir enginn frá
nema sá, sem reynt hefir. Það væri
ómetanlegt tjón íslenzkri þjóðlífs-
lýsingu, ef þessar bækur hefðu
aldrei verið skrifaðar.*
Bólu-Hjálmar hefir í ljóði túlkað
raunir hinna fátæku á þessu landi
með orðum Fjallkonunnar:
Sjá nú hvað ég er beinaber,
brjóstin visin og fölar kinnar.
Eldsteyptu lýsa hraunin hér
*) Um svipað efni hafa raunar fleiri
vel ritað, t. d. Guðmundur Priðjónsson og
Gunnar Gunnarsson í sögunni „Heiðar-
harmur".
hörðum búsifjum ævi minnar.
Kóróna mín er heldur snjár,
klömbrur hafísa mitt aðsetur.
Þrautir mínar í þúsund ár
þekkir guð einn og talið getur.
Jón Trausti hefir í óbundnu
máli tjáð hina sömu sögu eins og
hann reyndi hana og spurði sem
barn á áttunda og níunda tugi ald-
arinnar sem leið. Það er að vísu
ofmælt hjá dr. Stefáni Einarssyni,
að Sléttan sé „einhver argasta
harðindasveit vors óblíða lands“,
og má því ekki vera ómótmælt. En
um heiðarbýlin á afréttum Norð-
austurlands mátti vafalaust segja
eitthvað í þessa átt. Og einnig í
lágsveitunum voru ísaárin sein-
gleymd reynsla, svo sem samgöng-
um og vetrarforða manna og
skepna hefir verið háttað lengst af.
Þessum sára þætti æsku sinnar og
allra íslenzkra kynslóða vildi G. M.
lýsa. í smásögunni „Vorharðindi",
kemur fram, hvernig honum var
innan brjósts, þegar hann vann að
því að færa í letur minningar æsku
sinnar. Hann segir svo:*
„Um manneskjurnar ætti ég sem
fæst að tala. Ef ég segði allt, sem
satt er, myndu fáir trúa mér. Þar
að auki myndi mér verða borið á
brýn, að ég níddi landið og gerði
*) Þetta er eigi svo að skilja, að sjálfir
atburðirnir, sem lýst er í Heiðarbýlissög-
unum, byggist á endurminningum höf-
undarins. Þeir eru eflaust að mestu
„skáldskapur" eða til tíndir eftir sögnuin
úr ýmsum héröðum.