Heilbrigðismál - 01.09.1984, Síða 24

Nikótín - ávanaefnið í tóbaki
Grein eftir dr. Þorkel Jóhannesson
Nikótín finnst í tóbaksplöntunni,
Nicotiana tabacum, er upphaflega
óx í Ameríku. Það var fyrst einangr-
að úr tóbaki á fyrri hluta 19. aldar. í
hreinu formi er nikótín vökvi. Nikó-
tínið og sölt þess eru með eitruðustu
efnum er þekkjast.
Þegar Kólumbus og félagar hans
komu til eyjanna í Karabíska hafinu
árið 1492, sáu þeir Indíána reykjandi
tóbak. Slíkt var þá Evrópubúum al-
gerlega óþekkt sjón. Talið er að
Indíánar hafi þekkt flest eða öll af-
brigði tóbaksnotkunar nema að
reykja sígarettur, en þær eru háþró-
uð iðnaðarframleiðsla er fyrst tíðk-
aðist á öldinni sem leið.
Á 16. öld var tóbaksplantan (og
tóbak unnið úr henni) einkum notuð
til lækninga. Félagsleg notkun tó-
baks (reyktóbaks, neftóbaks eða
tuggutóbaks) hófst ekki fyrr en um
1600 og ekki að marki fyrr en á 17.
og 18. öld. Með tilkomu sígaretta á
síðustu öld og gylliauglýsinga fram-
leiðenda óx útbreiðsla tóbaks að
mun. Síðan hefur tóbak farið mikla
sigurför um heiminn og lagt mikinn
hluta mannkyns að fótum sér og það
þrátt fyrir þá staðreynd, að með
boðum og bönnum var víðast hvar
leitast við að hefta útbreiðslu þess.
Fyrst fyrir um það bil þrjátíu árum
tóku læknar að gefa skaðsemi tóbaks
verulegan gaum og nokkru síðar að
vara alvarlega við notkun þess. Má
segja, að nú hafi hægt á framsókn
þess. Fjarri fer þó, að tóbaksvörnum
hafi verið snúið í sókn enn sem kom-
ið er.
I tóbaki og tóbaksreyk koma fyrir,
auk nikótíns, samtals nokkur þús-
und cfni, er ýmist hafa verið í tó-
baksplöntunni eins og hún var upp-
skorin, verið bætt í tóbak við fram-
leiðslu eða myndast við bruna á því,
við tóbaksreykingar. í reyktóbaki er
venjulega 1-2% nikótín (ein síga-
retta inniheldur þannig 15-20 mg af
nikótíni). Einn tíundi hluti nikótíns í
tóbaki eða minna (1 mg eða minna
úr hverri sígarettu) skilar sér í
reyknum niður í lungu og inn í blóð
þess er reykir (á fáeinum sekúndum
berst nikótín frá lungum inn í blóð-
braut og þaðan til heila). Er magn
þetta nokkuð breytilegt eftir því
hvernig reykt er. Af þessu má Ijóst
vera, að nikótín er einungis lítill
hluti tóbaks. Engu að síður er ein-
sýnt, að án nikótíns þætti tóbak lítt
eftirsóknarvert og fæstir myndu
leggja á sig að reykja það. Nikótín er
þannig bein forsenda þess, að tóbak
er reykt eða notað á annan hátt.
Önnur efni í tóbaki skipta þó veru-
legu máli, þar eð reykingamenn
verða að neyta þeirra með nikótíni,
hvort sem þeim líkar betur eða verr.
Nikótín frásogast mjög vel frá
slímhúð (t.d. í munni og berkjum),
en illa frá maga. Pað frásogast einnig
vel, ef það er gefið í vöðva eða undir
húð. Ef mönnum eða tilraunadýrum
er gefið nikótín með einhverjum
fyrrgreindum hætti í hæfilegum
skömmtum (0,5-2 mg), má greina
verkun á mörg líffæri og líffærakerfi,
sem venjulega stendur stutt. í heild
má segja, að í þessum skömmtum sé
verkun nikótíns fyrst of fremst að
rekja til örvunar á bæði miðtauga-
kerfi og úttaugakerfi.
Eftir fyrrnefnda skammta nikótíns
verður hjartsláttur hraðari, æðar
dragast saman (ekki síst í húð og
innyflum) og blóðþrýstingur hækk-
ar. Munnvatnsrennsli eykst og slím-
rennsli í nefi og berkjum. Samdrátt-
ur í innyflum eykst og niðurgangur
getur komið fyrir. Saltsýrumyndun í
maga eykst nokkuð. Öndun örvast
og sömuleiðis svokölluð uppsölu-
miðstöð í heilastofni (frumuhópar
neðarlega í heilastofni, sem ýmis lyf
verka á og leiðir til uppkasta eða
klígju). Gefið í þessum skömmtum
kann nikótín og að valda titringi. Þá
dregur nikótín úr þvaglátum og trufl-
ar efnaskipti fitu. Flestum mun finn-
ast (a.m.k. vönum reykinga-
mönnum) að nikótín í litlum
skömmtum dragi úr syfju, auðveldi
þeim að hugsa og leysa verkefni og
gefi þeim vissa vellíðan. Sumir vanir
reykingamenn munu og halda því
fram, að þeir verði varir við allt
þetta jafnframt bví sem friður og ró
færist yfir þá. Ef stærri skammtar
nikótíns eru gefnir (5 mg) ber meira
á flestum fyrrnefndum einkennum.
Myndi þá vera talað um bráða
eitrun (væga) af völdum nikótíns.
Væg eitrunareinkenni kunna þó að
koma fyrir eftir minni skammta. Ef
enn stærri skammtar (10 mg) væru
gefnir, færi að bera á ýmsum löm-
unareinkennum. Banvænn skammt-
ur nikótíns er 50 mg (2-3 dropar af
hreinu nikótíni). Dauði er af völdum
lömunar í þind og rifjavöðvum og
öndunarstöð í heilastofni. Eitrun
getur borið mjög brátt að og leitt
skjótt til dauða.
Nikótín er lítillega notað sem lyf
gegn plöntusjúkdómum og all-
nokkuð við tilraunir. Annars er
hreint nikótín mjög lítið notað.
24 HEILBRIGÐISMÁL 3/1984