Samtíðin - 01.04.1944, Blaðsíða 22

18
SAMTÍÐIN
BJÖRN SIGFÚSSON:
,,Að fornu skal
ÁGUFALLSSÝKI er gömul á
íslandi. Elztu dæmi mætti
nefna úr fornritum. Frá 19. öld er
margt dæma. En landfarsótt liefur
hún aldrei verið nema á okkar dög-
um. Allar farsóttir hjaðna og skilja
aðeins menjar eftir. Þess vegna er
alls ekki fánýtt að reyna að útrýma
þágufallssýkinni sem fyrst og af-
neita öllu liennar athæfi og menjum.
Ein af menjum þágufallshneigðar
á 19. öld og fyrr er þgf. fyrir þf. með
so. þora. En í formála Heimskringlu
segir Snorri Sturluson, að ekkert
skáld, sem yrkir um konung „myndi
þat þora at segja sjálfum honum þau
verk hans, er allir þeir, er heyrði,
vissi, at liégómi væri ok skrök, ok
svá sjálfr hann“. — Rétt er að segja
um kjarkleysing, að hann þori fátt
eða ekkert. Meirihluti landsmanna,
hygg ég, hefur enn þolfall með so.
þora eða áræða, og geta aðrir liaft þá
fyrirmynd. Menn leggja net, leggja
tundurdufl, en leggja skipi.
Orðið laukréttur o: réttur og eðli-
lega skapaður — er vafalaust fornt i
tungunni, en spurður hef ég verið um
skilning þess eins og fleiri kynlegra
orða. Á 19. öld var orðið munntamt
ýmsum Mývetningum og lifir víðar.
Laukur er jurt, skyld liljum, en virð-
ist í fornmáli lílt skorðað tegundar-
lieiti og táknar beinvaxnar, glæsileg-
ar jurtir. Guðrún segir um Sigurð
Fáfnishana: „Svá var minn Sigurðr|
hjá sonum Gjúka | sem væri geir-
TUNGAN 8.
hyggja, ef....“
laukr (grænn laukr i Guðr. II) j úr
grasi vaxinn.“ Sá laukur var réttur,
laukréttur, því að réttur þýðir eigin-
Iega heinn og þar næst sannur, rétt-
látur, enda ættu sannindi og réttlæti
ekki að vera krókótt í laginu. í lík-
ingu orðsins laukréttur fekst hin
fagurvaxna mynd beinnar, eðlilegr-
ar jurtar, og svo fagurvaxin ættu
laukrétt lög og Iaukrétt sannindi að
vera. Sighvatur skáld Þórðarson hef-
ur þekkt hugtakið laukrétt lög. I
Bersöglisvísum kveður liann um
„Iaukjöfn“ lög (jafn = réttur, á
þeim stað) og rímar nöfn — móti
jöfn. Hann þurfti vegna ríms að
breyta laukrétt í „laukjöfn“, enda
Iiægt án þess að rugla merkingu.
Það eru fornskáldin, sem liafa mót-
að orðið laukréttur og hina tvíhverfu
merking þess.
Spurt er, hvort það sé nokkuð
nema tilgerð og hégómleg nýhreytni
í máli að segja „með ágætum“, þegar
til er orðið ágætlega. Svar: Iiið fyrr-
nefnda er áhrifameira og ekki að-
eins nýhreytni, lieldur fornt mál,
tíðkað á ýmsum öldum. Merking
orðsins ágæti o: áfhragð — er áhrifa-
meiri en ao. ágætlega, og þegar forn
orð eru lifguð, verka þau meir en
hversdagsleg, hálfsljóvguð orð á vit-
und manna.
Sæmir að Iiafa orðið haus fyrir
höfuð á mönnum og skepnum? er
spurt. Svar: Það er ekki rangt, en
þykir eiga misvel við. Sjaldan er