Fréttablaðið - 11.09.2010, Side 32

32 11. september 2010 LAUGARDAGUR
Þ
að eru til mælikvarðar á
alla hluti. Yfirleitt skynj-
um við í okkar daglega
lífi hvað er eðlilegt og
hvað er yfirgengilegt.
Stundum blindar umræðan okkur
og þá getur verið ágætt að prófa
að tala um hlutina á útlensku til að
sjá þá í nýju ljósi. Prófið til dæmis
að segja einhverjum að hér hafi
einn ríkisbanki verið seldur með
láni frá hinum ríkisbankanum
og öfugt. Þannig hafi þeir verið
afhentir mönnum nátengdum ríkj-
andi stjórnmálaflokkum. Fram-
kvæmdastjóri annars flokksins
varð formaður bankaráðs í öðrum
bankanum á meðan fyrrverandi
viðskiptaráðherra hins flokks-
ins var einn þeirra sem fékk hinn
bankann. Sá maður hafði aðgang
að öllum upplýsingum um stöðu
bankans. Í millitíðinni varð þessi
fyrrverandi viðskiptaráðherra
hins vegar seðlabankastjóri. Hann
flaug til Ameríku og gerði Alcoa
tilboð sem fyrirtækið gat ekki
hafnað. Þannig var hann búinn að
tryggja mestu stórframkvæmd-
ir Íslandssögunnar og stóraukin
umsvif bankans sem hann var að
enda við að selja sjálfum sér.
Ef þið segið þetta á útlensku þá
hrista menn hausinn. Þeir gapa.
Þeir nota orð eins og corruption
og mafia. Þeir segja vantrúað-
ir og jafnvel vonsviknir - „no not
in Scandinavia!“ Svona gerist í
Suður-Ameríku, Rússlandi – þetta
getur ekki gerst hjá ykkur. Þetta
er í einu orði sagt brjálæði. En á
Íslandi þá var þetta sett fram sem
eðlileg viðskipti – eða eðlileg hug-
myndafræði.
Hin viðtekna geðveiki
Það er geðveiki að tífalda banka-
kerfi á sjö árum. Við vitum það
núna. Það er ekki tæknilega mögu-
legt að rækta upp alla þá þekkingu
og reynslu sem þarf til að byggja
upp og reka slíkt apparat á svo
skömmum tíma. Jafnvel ekki með
því að moka heilli kynslóð gegnum
bisnessskóla og bjarga þeim sem
fæddust fyrir 1980 með skemmri
skírn á MBA-námskeiði. Það er
bara ekki hægt. Þótt strákur sem
er enn þá með fósturfituna í hár-
inu fái tvær milljónir á mánuði þá
verður hann ekki reynslumeiri,
klárari eða ábyrgari fyrir vikið.
Miklu líklegra að hann verði klikk-
aður. Það kom líka í ljós.
Orkuframleiðslan á Íslandi var
tvöfölduð frá 2002-2007. Að tvö-
falda orkuframleiðslu í þróuðu
ríki á fimm árum er ekki aðeins
fáheyrt heldur væri það talið
fáránlegt rugl í öllum nágranna-
löndum okkar. Í flestum iðnríkjum
eykst orkuframleiðsla um einhver
2-3% á ári. Tvöföldun væri óhugs-
andi enda margsannað að of stór-
ar fjárfestingar eyðileggja meira
en þær skapa. Á Íslandi var hins
vegar markmiðið að tvöfalda orku-
framleiðsluna aftur næstu fimm
árin með álbræðslum í Helguvík,
Húsavík og reyndar gott betur
með þreföldun í Straumsvík. En
orðið álbræðsla eitt og sér felur
ekki í sér neina stærðarviðmiðun
– Alcoa og Century hafa síðan þá
tilkynnt að þau vilji byggja 50%
stærri bræðslur en fyrst stóð til.
Þannig bættist við orkuþörf upp á
heila Kárahnjúkavirkjun – svona í
framhjáhlaupi. Það sem var áður
klikkuð stærð er skyndilega orðin
einhvers konar neðanmálsgrein.
Hér var ekki á ferðinni línulegur
vöxtur heldur veldisvöxtur. Á eftir
tímabili geðveikinnar átti að taka
við algert og fullkomið brjálæði.
Æðið átti síðan að vera fjármagn-
að með 400-500 milljarða 100%
lánum opinberra orkufyrirtækja.
Næstum tvær milljónir á hvert
mannsbarn á Íslandi – allt bein-
tengt álverði og leyndu orkuverði
sem er allsherjar vitfirring. Um
þetta allt var fjallað í fjölmiðlum
eins og hverja aðra atvinnusköp-
un.
Er kókaín í heita vatninu?
Geðveikin er núna augljós í jarð-
varmabransanum. Þar hafði þró-
unin verið jöfn og stöðug frá
hitaveituvæðingunni á kreppuár-
unum. Nú er engu líkara en menn
hafi borað niður á kókaínæð og
fyllt rækilega á sér nasirnar. Á
Kröflusvæðinu voru menn komn-
ir upp í 60 MW framleiðslu á ein-
hverjum 40 árum og það gekk ekki
áfallalaust. Nú á allt í einu að vera
hægt að fjórfalda Kröfluvirkjun
– stækka hana um 150MW. Menn
stefna á að tífalda orkuframleiðslu
í Þingeyjarsýslum til að þjóna
nýrri Alcoa-verksmiðju á fimm
árum. Er það ekki 1000% aukning?
Það á að ganga eins nærri Þeistar-
eykjum og hægt er og menn vilja
Gjástykki líka.
Orkuveitan er búin að selja Norð-
uráli Hengilinn og Hellisheiðina.
Magma Energy er búið að auglýsa
að þeir ætli að auka framleiðslu HS
orku úr 175 megavöttum upp í rúm
400 MW vegna þess að þeir virð-
ast telja sjálfsagt að helstu orku-
lindirnar á öllu Reykjanesi verði
einkavæddar og afhentar Magma.
Verkefnafjármögnun heitir það
víst núna, ekki einkavæðing.
Maður getur spurt eins og asni:
Er til þekking og mannafli til að
margfalda öll orkufyrirtækin á
tíu árum? Af 20 háhitasvæðum á
Íslandi – á að raska 16 strax – nán-
ast allt fyrir áliðnaðinn. Fyrirtæk-
in hafa sótt um leyfi til að bora í
flest svæðin sem eftir eru. Er eng-
inn efi í huga jarðvísindamanna
þegar þeir eru staddir í ævintýra-
veröld við Torfajökul, Kerling-
arfjöll eða við Bitru? Vilja þeir í
alvöru fara í ALLT, núna strax? Er
þetta menntað fólk eða bara mála-
liðar sem vinna hvað sem er fyrir
hvern sem er?
Allt í einu þykjast menn geta
tífaldað orkuframleiðsluna í Þing-
eyjarsýslum til að þjóna nýrri
Alcoa-verksmiðju á fimm árum
(eða alveg eins verksmiðju í eigu
Kínverja).
Mörgum virðist þykja eðlilegt
að opinber fyrirtæki taki 30 millj-
arða að láni til að „kanna“ hvort
næg orka sé fyrir annað Alcoa-
álver. Af hverju eru menn svona
klikkaðir? Er í alvöru einhver sem
telur sniðugt að skuldsetja þjóðina
fyrir samtals 300-400 milljarða
fyrir tvö Alcoa-álver í sama kjör-
dæmi? Af hverju þarf að tífalda?
1000% aukning? Er þetta ekki
klikkuð áhætta? Af hverju byrja
menn ekki með 50 MW virkjun,
láta hana borga sig upp, gera síðan
meira eftir 20 ár eða láta samfé-
lagið einfaldlega njóta ágóðans?
Eða á samfélagið helst aldrei að
njóta ágóðans?
Af sunnlenskri þekkingu
Ég var einu sinni á fundi á Húsa-
vík og þar sagðist hitaveitustjór-
inn léttilega geta náð 1000 MW
upp úr háhitasvæðunum í Þing-
eyjarsýslu. Ég spurði hvort það
væri ekki rétt skilið að vísinda-
menn hefðu áhyggjur af ofnýt-
ingu á háhitasvæðum landsins.
Gagnrýni vísindamanna var
skjótafgreidd sem „sunnlensk
þekking“ og þá fóru allar viðvör-
unarbjöllur að klingja.
Ég fann viðtal við þennan hita-
veitustjóra frá 2002. Þá var hann
búinn að bora væna holu fyrir 170
milljónir vegna þess að Rússar
vildu hugsanlega kannski reisa
súrálsverksmiðju og risaálver
við Húsavík. Ef maður tekur frá
minniháttar staðreyndir eins og
þá að rússneski áliðnaðurinn var
rekinn af mafíunni, þá er leitun
að iðnaði í heiminum með jafn
mikinn og eitraðan úrgang og
súrálsvinnsla. Dugnaðarforkur-
inn var búinn að eyða 170 millj-
ónum í að kanna málið. Er þetta
ekki klikkað? Þessi óði maður og
vinir hans hafa haldið bænum
sínum í helgreipum og veðsett
orkufyrirtækin upp í rjáfur. Hér
hefur allt verið svo gott að menn
halda að þeir séu ósnertanleg-
ir. Þótt fyrirtækin stundi djöf-
ulsskap í öðrum löndum myndu
þeir aldrei stunda slíkt hérlend-
is. Sure.
Heilagi heimamaðurinn
Á Íslandi fær ótrúlegasta vit-
leysa gagnrýnislausa framsetn-
ingu. Í Morgunblaðinu í mars
árið 1987 má finna spá um þróun
loðdýraræktar til 1996. Á þessum
tíma voru 30 minkabú á landinu.
Sagt er frá skýrslu sem spáir því
að minkabú verði orðin 600 tals-
ins árið 1996. Þeir gera ráð fyrir
tuttuguföldum vexti á tíu árum
eins og ekkert sé sjálfsagðara.
Mánuði síðar birtist bjartsýnis-
frétt: „Minkastofninn tvöfald-
ast á þessu ári.“ Aðeins þrem-
ur árum síðar í apríl árið 1990
er þessi dramatíska fyrirsögn:
„Loðdýrarækt: Þetta er komið á
síðasta snúning. Margir á barmi
örvæntingar.“
Hérlendis er fjallað um sturl-
un sem norm, jafnvel lífsnauðsyn
og æði er æðsta dyggðin – allt
er talið eðlilegt ef „heimamað-
ur“ vill þetta. Það er ekkert jafn
klikkað á Íslandi og hinn heilagi
heimamaður. Ef heimamaður
vill að óþekktir menn reisi olíu-
hreinsunarstöð á sínu landi, þá á
hann þann heilaga rétt, ekki síst
ef hann notar orðið „atvinnusköp-
un“ til að réttlæta gjörðir sínar.
Töfraorðið sem tæmir heila-
bú klikkuðu karlanna og lamar
gagnrýna hugsun. Upphæðir
sem teldust umtalsverðar í hag-
tölum nágrannaríkja, orkulindir
og innviðir sem eru inni á kort-
um stórvelda sem „hernaðarlega
strategísk“ fyrirbæri eru komin
undir „vilja heimamanna“. Orku-
forði og náttúra þjóðarinnar er
í höndum örfárra hreppsnefnda
sem hafa ekkert starfslið og enga
sérþekkingu á meðan meirihluti
Íslendinga sem býr á höfuðborg-
arsvæðinu er hvergi talinn til
„heimamanna“. Mafíurekið álfyr-
irtæki? Dularfullir málaliðar?
Heimsfrægir sóðar. Réttindi til
120 ára? Menn ganga svo langt til
að þóknast sínum draumaprinsi
að þeir verða eins og ljóta syst-
irin í ævintýrinu, klippa af sér
tærnar til að troða sér í glerskó-
inn.
Í stað þess að mæta andstöðu á
félagslega vængnum þá eru klikk-
aðar hugmyndir keyrðar upp af
trylltum verkalýðsleiðtogum sem
heimta öfgafulla skuldsetningu á
opinberum orkufyrirtækjum. Ef
hik verður á skuldsetningunni
þá eru menn „að draga lappirn-
ar“. Íslendingar eru aumingjar ef
þeir geta ekki ábyrgst 200 millj-
arða fyrir Norðurál og annað
eins fyrir Alcoa. Þegar opinberu
fyrirtækin eru ónýt og geta ekki
virkjað fyrir stóriðjuna er eina
niðurstaðan tafarlaus einka-
væðing auðlindanna til að „rjúfa
kyrrstöðuna“. ASÍ setur í „stöð-
FRAMHALD Á SÍÐU 34
Í landi hinna klikkuðu karlmanna
Það er einsdæmi í veröldinni að þjóð drekki fyrirtækjum sínum í skuldir til þess að tvöfalda orkuframleiðslu og tvöfalda hana
aftur með tilheyrandi raski, segir Andri Snær Magnason í grein um græðgi og geðveiki.
HELGUVÍK „Álbræðslan í Helguvík er tákn um hvað Ísland er lélegt land og illa rekið. Álverið í Helguvík rís þrátt fyrir að skipulag liggi ekki fyrir og ekki orkuöflun heldur. Gott
ef mengunarkvótann vantar ekki líka,“ segir í greininni. FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
Andri Snær
Magnason er
rithöfundur og býr
í Reykjavík ásamt
konu sinni og
fjórum börnum.
Hann hefur gefið
út ljóðabækur,
leikrit og skáld-
verk. Bækur hans
hafa komið út
í meira en 20 löndum. Hann
leikstýrði Draumalandinu ásamt
Þorfinni Guðnasyni sem ferðast
nú um helstu heimildarmynda-
hátíðir heims. Hann er að skrifa
barnabók.
Rithöfundur í Reykjavík
Geðveikin er núna augljós í jarðvarmabransanum. Þar hafði
þróunin verið jöfn og stöðug frá hitaveituvæðingunni á
kreppuárunum. Nú er engu líkara en menn hafi borað niður
á kókaínæð og fyllt rækilega á sér nasirnar.