Fréttablaðið - 03.05.2011, Blaðsíða 18

18 3. maí 2011 ÞRIÐJUDAGUR
Mannréttindum er almennt skipt upp í tvo meginflokka. Hinn
fyrri er flokkur borgaralegra og
stjórnmálalegra réttinda. Í fyrsta
lagi beinast þau að því að vernda
líf, frelsi og öryggi borgaranna og
eru t.d. tjáð í réttinum til lífs, banni
við þrælkun og pyntingum og vernd
friðhelgi einkalífs. Í öðru lagi lúta
þessi réttindi að gangverki réttar-
ríkisins og tryggja borgurunum
t.d. rétt til réttlátrar málsmeðferð-
ar fyrir sjálfstæðum og óvilhöll-
um dómstólum. Í þriðja lagi beinast
þessi réttindi að gangverki lýðræð-
islegs samfélags og tryggja þátt-
töku borgaranna í opinberu lífi með
réttindum svo sem trú- og lífsskoð-
anafrelsi, tjáningarfrelsi, funda-
frelsi og félagafrelsi sem og rétti
til að taka þátt í frjálsum kosning-
um. Annar flokkur réttinda er síðan
flokkur efnahagslegra, félagslegra
og menningarlegra réttinda sem
lýtur fremur að því að tryggja for-
sendur þess að allir njóti ákveðinnar
lágmarksvelferðar. Helstu réttindi
sem tilheyra þessum flokki eru t.d.
réttur til atvinnu, réttur til réttlátra
starfsskilyrða, réttur til almanna-
trygginga, réttur til heilsu, réttur
til menntunar, réttur til viðunandi
lífsskilyrða og réttur til að taka þátt
í menningarlífi.
Í Mannréttindayfirlýsingu Sam-
einuðu þjóðanna er ekki gerð-
ur neinn greinarmunur á þessum
tveimur flokkum réttinda en þegar
kom að því árið 1966 að útfæra
réttindin í lagalega skuldbindandi
alþjóðasáttmála var þeim skipt
upp í tvo sáttmála. Ástæðan var
hugmyndafræðilegur ágreining-
ur á milli austurs og vesturs, þar
sem austantjaldsríkin vildu leggja
áherslu á efnahagsleg, félagsleg og
menningarleg réttindi, en vestræn
ríki vildu leggja meiri áherslu á
borgaraleg og stjórnmálaleg rétt-
indi. Svipuð leið var farin í Evrópu
með því að aðskilja Mannréttinda-
sáttmála Evrópu og Félagsmálasátt-
mála Evrópu. Flokkunin er þó engan
veginn einhlít. Af þessari þróun
spratt samt sem áður ákveðin tví-
hyggja sem lengi ríkti í fræðilegum
og pólitískum orðræðum um mann-
réttindi.
Ljóst er að mörg efnahagsleg,
félagsleg og menningarleg réttindi,
s.s. réttur til menntunar og réttur
til heilbrigðisþjónustu, leggja skuld-
bindingar á ríki sem kosta töluverð
fjárútlát. Þess vegna eru efnahags-
leg, félagsleg og menningarleg rétt-
indi almennt útfærð með þeim hætti
í alþjóðlegum mannréttindasáttmál-
um að ríki skuli vinna að því að veita
þessi réttindi að því marki sem bæði
efnahagslegar og aðrar forsendur
leyfa hverju sinni. Aftur á móti eru
borgaraleg og stjórnmálaleg rétt-
indi vernduð með ákveðnari hætti
og kveðið á um það að ríkjum beri
að virða þau og tryggja þegar í stað.
Umrædd tvíhyggja nærðist á
þessum blæbrigðamun og byggðist
á því að borgaraleg og stjórnmála-
leg réttindi voru talin „lagaleg rétt-
indi“ sem legðu neikvæðar athafna-
leysisskyldur á ríki, væri hægt að
framfylgja fyrir dómi og fælu ekki
í sér víðtækar skuldbindingar varð-
andi félagslega stefnumörkun eða
fjárútlát. Á móti voru efnahagsleg,
félagsleg og menningarleg réttindi
talin „stefnuyfirlýsingar“ sem til-
heyrðu sviði stjórnmálanna þar sem
þau legðu jákvæðar athafnaskyldur
á ríki og væru ekki þess eðlis að
þeim væri hægt að framfylgja fyrir
dómi m.a. vegna þess að þau væru
kostnaðarsöm. Það er skemmst frá
því að segja að þessar forsendur tví-
hyggjunnar hafa allar verið hraktar
á síðari tímum. Dómaframkvæmd á
grundvelli Mannréttindasáttmála
Evrópu hefur t.d. sýnt fram á það
með afgerandi hætti að borgaraleg
og stjórnmálaleg réttindi fela einn-
ig í sér jákvæðar athafnaskyldur
sem geta kallað á félagslega stefnu-
mörkun og fjárútlát. Þá er augljóst
að mörg borgaraleg og stjórnmála-
leg réttindi eru kostnaðarsöm, s.s.
rekstur réttarkerfis og lýðræðis-
legra stjórnarhátta.
Á vettvangi Sameinuðu þjóðanna
hefur einnig mikið starf verið unnið
að því að skýra inntak þeirrar skuld-
bindingar sem efnahagsleg, félags-
leg og menningarleg réttindi fela
í sér. Þannig hefur það verið leitt
skýrt í ljós að sá flokkur réttinda
felur bæði í sér neikvæðar athafna-
leysisskyldur og ákveðinn lágmarks-
kjarna sem framfylgt verði þegar í
stað fyrir dómstólum, þótt aðrir
þættir þeirra lúti lögmálum þess að
vera meira yfirlýsingar um stefnu-
mið sem eru um útfærslu háð ytri
aðstæðum hverju sinni. Þá má nefna
að réttindaskrá Evrópusambands-
ins inniheldur ítarleg ákvæði um
réttindi af báðum flokkum. Það er
því ljóst að þótt á þessum tveimur
flokkum réttinda sé ákveðinn blæ-
brigðamunur er ekki um eðlismun
að ræða.
Endurskoðun mannréttindakafla
stjórnarskrárinnar árið 1995 var
að mörgu leyti mikið framfara-
skref og ákvæðin hafa reynst vel í
framkvæmd. En þrátt fyrir þróun
í átt frá tvíhyggjunni sem þá þegar
hafði átt sér stað endurspeglast hún
afar skýrt í mannréttindakaflan-
um. Það sést af því að þar er lögð
afgerandi áhersla á borgaraleg og
stjórnmálaleg réttindi á meðan
mörgum mikilvægum réttindum
af flokki efnahagslegra, félags-
legra og menningarlegra réttinda
er gert síður hátt undir höfði. Engin
efnisleg rök standa til þess að gera
efnahagslegum, félagslegum og
menningarlegum réttindum ekki
góð skil í íslensku stjórnarskránni.
Báðir flokkar mannréttinda fela í
sér mikilvæg grundvallarréttindi
sem Ísland á að hafa metnað til að
tryggja þegnum sínum í stjórnar-
skrá. Íslenska ríkið er auk þess
að sjálfsögðu jafn bundið af öllum
þeim alþjóðlegu mannréttindasátt-
málum sem það hefur undirgeng-
ist, sama hvorn flokk réttinda þeir
varða. Fara þarf með skipulögðum
og heildstæðum hætti yfir mann-
réttindakaflann og tryggja að hann
veiti öllum helstu mannréttindum
nægilega skýra vernd.
Ef litið er til flokks borgaralegra
og stjórnmálalegra réttinda blasir
við að brýnt er að bæta úr því að í
stjórnarskránni er hvergi minnst
á sjálfan réttinn til lífs. Einnig má
benda á að hvergi er kveðið á um
réttinn til að leita raunhæfs réttar-
úrræðis fyrir dómi eða sambæri-
legum úrlausnaraðila hafi mann-
réttindi verið brotin. Þegar litið er
til flokks efnahagslegra, félags-
legra og menningarlegra réttinda
eru úrlausnarefnin fleiri en svo
að fjallað verði um þau öll í stuttri
blaðagrein. Hér þarf að útfæra mun
ítarlegri efnisákvæði um fjölda rétt-
inda. Slík ítarlegri efnisákvæði hafa
tvíþættan tilgang. Að því marki sem
þau hafa í sér fólgnar neikvæðar
skyldur eða þegar virkan lágmarks-
kjarna réttinda geta einstakling-
ar krafist þeirra fyrir dómi. En að
því marki sem þau hafa í sér fólgin
fyrirmæli um stefnumið og veitingu
réttinda af fremsta megni ríkisins
hverju sinni, þá setja þau ramma
um löggjafarstarf, stefnumörkun
og framkvæmd á viðkomandi sviði
sem stjórnvöldum ber ávallt að hafa
í huga og virða.
Þrátt fyrir tímabundna erfiðleika
er Ísland velmegandi lýðræðisríki
sem býr að traustum innviðum og
ætti því ekki að óttast afleiðingar
þess að veita efnahagslegum, félags-
legum og menningarlegum réttind-
um virka vernd í stjórnarskrá sinni.
Nú þegar stjórnlagaráð hefur vinnu
sína við að útfæra nýja stjórnarskrá
fyrir Ísland gefst því einstakt tæki-
færi til að búa mannréttindakafla
hennar þannig úr garði að sómi sé
að.
Lengri útgáfu er að finna á Vísi.
Mannréttindi í stjórnarskrá
Stjórnarskrá
Oddný Mjöll
Arnardóttir
prófessor við
Háskólann í Reykjavík
og formaður stjórnar
Mannréttindaskrifstofu
Íslands
Engin efnisleg rök standa til þess að gera
efnahagslegum, félagslegum og menning-
arlegum réttindum ekki góð skil í íslensku
stjórnarskránni.
Landið mitt góða
Ég bý í stórkostlegu landi. Hér er hreint loft,
drykkjarhæft vatn úr kran-
anum, náttúruauðlindir sem
fáar þjóðir geta státað sig af
og frábært veður. Nei, glens
í mér. Veðrið er ekkert frá-
bært. Veður hefur samt aldrei
haft mikil áhrif á mig. Veður
er bara veður, þú breytir því
ekkert. Vissulega er gaman
að hafa sól og blíðu en samt
ekki alltaf. Ég hef farið í sólar-
landaferðir og alltaf finnst
mér jafn óþægilegt að geta
ekki opnað gluggann og fundið
svalan vind leika um mig. Mér
finnst gott að lenda í Keflavík
í suðsuðaustan sódavatni og
finna rigninguna berja andlit-
ið. Þannig er Ísland, við breyt-
um því ekki.
Það er samt fullt af hlut-
um á Íslandi sem við getum
breytt. Þar er ekki allt í lagi
hvernig við skiptum piztsunni.
Mig langaði ekki að nota orðið
„þjóðarkaka“, það er eitthvað
svo mikil pólitík í því. Samt
er pitsa ekki beint þjóðlegur
matur en það er reyndar kaka
ekki heldur.
Það er ekki í lagi að fiski-
prinsar séu í skrúfusleik við
sjálfan sig. Þeir ætla að ráða
því áfram hvernig pitsunni er
skipt. Fiskipitsa er ekki vinsæl
á Íslandi í dag. Það eru ekki
margir sem panta hana. Fiski-
prinsar leita nú allra leiða til
að halda sinni stóru sneið af
pitsunni. Það er svo sem ekk-
ert erfitt að setja sig í spor
þeirra. Það langar engan að
taka strætó þegar hann getur
ferðast um á þyrlum, og þó.
Margir segja að fiskiprinsar
eigi allt áleggið á pitsunni og
þess vegna fái þeir stærstu
sneiðina. Samt sækja þeir
ekki áleggið sjálfir heldur láta
sæhetjur um áleggssöfnunina.
Sæhetjur eru hörkunaglar, ég
fíla sæhetjur.
Það er ekki í lagi að leik-
skólakennarar fái bara rétt að
narta í skorpuna á pitsunni.
Sumir segja að leikskólakenn-
arar skapi engin verðmæti.
Það er heimskulegt tal. Góður
leikskólakennari getur skapað
meiri verðmæti á starfsævi
sinni en fiskiprins getur nokk-
urn tímann dreymt um. Leik-
skólakennari er með beinan
aðgang að einstaklingi á mest
mótandi tíma ævi hans. Það er
mikil ábyrgð sem fylgir því.
Stundum hendir sæhetja
litlum fiskum í sjóinn því að
fiskiprinsar fá meiri pening
fyrir stóra fiska. Það er kallað
brottkast. Leikskólakennari
fær jafn lítinn pening fyrir
stóran einstakling og lítinn
einstakling. Allir einstakling-
ar eru honum jafn verðmætir.
Stundum neyðist góður leik-
skólakennari til að finna sér
annan starfsvettvang vegna
þess að hann getur ekki keypt
fisk fyrir launin sem hann fær
fyrir að kenna öllum jafn verð-
mætu einstaklingunum. Það er
kallað brottfall.
Nú fer í hönd tími þar sem
leikskólakennarar ætla að
berjast með kjafti og klóm
gegn brottfalli. Við erum búin
að fá nóg af innihaldslausum
upphrópunum um mikilvægi
okkar. Við viljum að mikil-
vægi okkar verði metið eftir
því hversu mikinn fisk við
getum keypt um hver mánaða-
mót. Við erum mjög sanngjörn
í okkar kröfum. Leikskóla-
kennarar hafa dregist aftur
úr öðrum stéttum með svipaða
menntun. Það verðum við að
laga og það strax, annars verð-
ur mikið brottfall úr stéttinni
og því megum við alls ekki við.
Við biðjum um stuðning
ykkar kæra þjóð. Hvernig
landi viljum við búa í?
Leikskólar
Haraldur F.
Gíslason
leikskólakennari
Sumir segja
að leik-
skólakennarar skapi
engin verðmæti. Það er
heimskulegt tal. Góður
leikskólakennari getur
skapað meiri verðmæti
á starfsævi sinni en
fiskiprins getur nokk-
urn tímann dreymt um.
Þú getur alltaf lesið Fréttablaðið frítt á Vísi
eða fengið sendan daglegan tölvupóst
með blaði dagsins. Nánari
upplýsingar á: visir.is/dreifing
FRÉTTABLAÐIÐ Á NETINU