Fréttablaðið - 30.08.2011, Blaðsíða 12

30. ágúst 2011 ÞRIÐJUDAGUR12
FRÉTTASKÝRING: Einkarekin velferðarþjónusta
Jón Sigurður
Eyjólfsson
jse@frettabladid.is
Hvort sem vitnað er í lög
eða sáttmála sem Ísland
gengst undir hafa aldraðir
og fatlað fólk jafnan rétt
til þess að taka þátt í sam-
félaginu. Tæknin, hugvitið
og viljinn er til staðar svo
að þetta gæti gengið eftir.
Enn virðast þó slíkir hnökr-
ar finnast á kerfinu að þeir
sem gætu með aðstoð tekið
þátt í samfélaginu fá ekki
að gera það, jafnvel þó að
þrjú fyrirtæki gætu leitt þá
til mannsæmandi lífs.
Þjóðin er að eldast og þær hendur
sem halda uppi velferðarkerfinu
verða sífellt færri, í hlutfalli við
þá sem þurfa að nýta sér kerf-
ið. Með hjálp tækninnar og með
nútímalegum vinnuaðferðum er
hægt að tryggja að aldraðir dvelji
mun lengur heima. Eins er hægt að
tryggja að fatlað fólk geti í lengstu
lög tekið þátt í atvinnulífinu og
lagt sitt af mörkum til samfélags-
ins í stað þess að íþyngja því. Það
eykur ekki aðeins lífsgæði held-
ur sparar samfélaginu háar fjár-
hæðir. Reynslan frá Svíþjóð sýnir
til dæmis að það er 43 prósentum
ódýrara að aðstoða fólk í heimahúsi
en að vista það á þar til gerðum
heimilum.
Viðskiptatækifæri og samfélags-
legur hagur
Íslensk fyrirtæki hafa nú þegar
komið auga á tækifærin sem þarna
eru fyrir hendi. Öryggismiðstöðin,
Vinun og Sinnum hafa þegar hasl-
að sér völl í þessum geira, en for-
svarsmenn þessara fyrirtækja
voru allir sammála um að stjórn-
völd þyrftu að búa betur um hnút-
ana svo hægt væri að nýta þetta
tækifæri. Nú þegar hafa Svíar
komið velferðarþjónustunni í þann
farveg að þeir sem ekki hafa fulla
færni við að feta sig í lífinu geta
valið hvaðan þeir þiggja þá þjón-
ustu sem gerir þeim kleift að lifa
sem eðlilegustu lífi; frá hinu opin-
bera, frá einkafyrirtækjum eða
þá hjá báðum í bland. Hér á landi
falla enn of margir milli skips og
bryggju þannig að þó að tæknin,
viljinn og þekkingin sé til sem
getur fleytt þeim áfram fara þeir
á mis við það og verða utanveltu í
samfélaginu.
Málefni í fjötrum forræðishyggju
Gunnhildur Heiða Axelsdóttir,
fjölskyldu- og fötlunarráðgjafi
og framkvæmdastjóri Vinunar,
er ómyrk í máli þegar staða aldr-
aðra og fatlaðra er rædd. Auk
þess að vinna fyrir Vinun er hún
að leggja lokahönd á meistararit-
gerð sem fjallar um líf og aðstæð-
ur fólks sem fatlast í kjölfar sjúk-
dóma og slysa þegar það er komið
á fullorðinsár.
„Í dag er of mikil félagsleg for-
ræðishyggja í gangi. Þeir sem leita
til okkar eru hópur sem er yfirleitt
mjög illa staddur og/eða aðstand-
endur sem eru fastir í umönnun
og ná ekki að sjá um alla hluti. En
það er að reynast fólki mjög erfitt
að fá þjónustusamninga, sem þýðir
fjármagn til að kaupa þjónustu
eftir þörfum. Forræðishyggjan
hjá Reykjavíkurborg, til dæmis, er
það mikil að það er bara sagt: „Þú
verður að prófa okkar þjónustu
fyrst.“ Síðan bíður fólk í marga
mánuði án þess að fá nokkra þjón-
ustu, þar sem borgin getur ekki
annað eftirspurn.
Við vitum líka til þess að fólk
er að fara fyrr inn á stofnanir eða
komast ekki af sjúkrahúsi þar sem
ekki er leitað annarra úrræða en
sveitarfélögin hafa upp á að bjóða,
sem er góð þjónusta fyrir ákveð-
inn hóp en ekki fyrir alla. Það
koma alltaf tímabil þegar félags-
ráðgjafar hringja í okkur með það
fyrir augum að leita úrræða fyrir
fólk sem er tilbúið að útskrifast
af sjúkrastofnun. Þá útskýrum
við ferlið, það er að segja að það
sé mögulegt að sækja um þjón-
ustusamning hjá sveitarfélaginu
ef það geti ekki mætt viðkomandi
með þjónustu. Þá er eins og komi
babb í bátinn og félagsráðgjafarn-
ir segjast fá þau skilaboð frá þjón-
ustumiðstöðvunum að slíkt sé ekki
í boði. Þetta sé einfaldlega ekki
hægt. Fólk dvelur þá lengur en ella
í dýrum hjúkrunarrýmum með til-
heyrandi auknum kostnaði fyrir
skattgreiðendur eða er útskrifað í
hendur aðstandenda og þeir látnir
taka umönnun í sínar hendur.“
Um þetta getur einn viðmælandi
Fréttablaðsins vitnað um, en saga
hans er rakin hér til hliðar.
Málefnum margra aldraðra og
langveikra sópað undir teppi
Hún nefnir síðan dæmi þar sem
erfiðlega hefur gengið að fá til-
hlýðilegan þjónustusamning frá
sveitarfélögum. „Það er handhægt
fyrir sveitarfélögin að fara þá leið
sem þau fara í dag, það er að segja
að skilgreina langveika ekki sem
fatlaða. Þannig geta þau neitað
þeim um félagslega þjónustu eins
og fatlaðir eiga rétt á samkvæmt
lögum frá 1992. Það má til dæmis
benda á það að sveitarfélögin
hafa ekki viljað viðurkenna það
að parkinson-sjúkdómurinn leiði
til fötlunar og að það sé eðlilegt
að skilgreina einstakling sem er
með parkinson sem fatlaðan. Við
þekkjum nýleg dæmi þar sem full-
orðin kona með parkinson óskaði
eftir aðstoð við daglegar athafnir
vegna fötlunar sem hún býr við
vegna parkinson-sjúkdómsins en
var hafnað á þeim forsendum að
hún væri með sjúkdóm og að borg-
in skilgreindi ekki langvinna sjúk-
dóma sem fötlun. Þetta brýtur í
bága við öll lög, meðal annars lög
um málefni fatlaðra frá 1992, og
skilgreiningar Alþjóðaheilbrigðis-
málastofnunarinnar WHO og skil-
greiningar Mannréttindastofu, en
þar kemur fram að fötlun sé afleið-
ing langvarandi veikinda.
Í dag er notuð sú aðferð að
hvorki sjá né heyra. Það sem við
tökum ekki á móti er ekki til, þann-
ig mundi ég lýsa stöðunni eins og
ég kynnist henni hjá borginni. Á
meðan eru eldri borgarar, sem
búnir eru að leggja sitt af mörk-
um til samfélagsins, sveltir hvað
félagsleg réttindi varðar.“
Fatlað fólk tekur málin í sínar
hendur í NPA-miðstöðinni
Þrátt fyrir bágt efnahagsástand er
tilefni til bjartsýni, því í raun vant-
ar frekar útfærslu en fjármuni.
Og þar virðist vera kominn vísir
að betri tímum. Guðbjartur Hann-
esson velferðarráðherra skipaði
verkefnastjórn um NPA, notenda-
stýrða persónulega aðstoð, í apríl
síðastliðnum. Hlutverk hennar er
að móta ramma um fyrirkomulag
notendastýrðrar persónulegrar
aðstoðar og mun hún starfa til árs-
loka 2014.
Aðalsteinn Sigfússon, félags-
málastjóri Kópavogsbæjar, bindur
miklar vonir við þá vinnu og vonar
að þar verði einnig tónninn sleginn
í málefnum aldraðra. „Ég geri ráð
fyrir að sú vinna og þær verklags-
reglur sem verða til í lok starfstíma
nefndarinnar verði leiðbeinandi um
aðra þjónustu að einhverju leyti, til
dæmis við aldraða,“ segir hann.
NPA-verkefnastjórnin nýtur
þess að árið 2010 var svokall-
aðri NPA-miðstöð ýtt úr vör, en
það er samvinnufélag og þar
hafa þjónustunotendur sjálfir
lagt línurnar. Freyja Haralds-
dóttir, framkvæmdastjóri NPA-
miðstöðvarinnar, segir mark-
miðið með henni vera það að gera
fötluðu fólk kleift að hafa fulla
stjórn á allri aðstoð sem það telji
sig þurfa, meðal annars með því
að ákveða hver, hvar, hvernig og
hvenær aðstoðin sé veitt, og að
fatlað fólk njóti jafnréttis og taki
þátt í samfélaginu. Í því felst að
þjónustunotandinn ræður sjálfur
starfsfólk sér til aðstoðar.
Þörf fyrir nýjar leikreglur
Þetta gefur tilefni til að álíta sem
svo að verið sé að fikra sig í rétta
átt. Ef rætt er við fræðimenn,
fyrirtæki í velferðarþjónustu,
aðstandanda aldraðrar mann-
eskju, öryrkja og spurt um viðhorf
frá sveitarfélögum virðist ekkert
skorta á viljann hjá þeim sem að
þessari þjónustu koma. Hins vegar
þarf að uppfæra þær leikreglur
sem farið er eftir svo að fjöldinn
allur af höltum leikmönnum og
aðstandendum þeirra sé ekki lát-
inn fylgjast með sjálfum leiknum
af hliðarlínunni meðan hægt væri
með réttri aðstoð að kalla þennan
hóp til leiks.
Fólkið sem fellur milli skips og bryggju
Á FLÓAMARKAÐI VIÐ GRUND Vel er hlúð að öldruðum en samt þykir mörgum ótrúlegt hversu margir fara á mis við þá þjónustu
sem þeir eiga í raun rétt á þótt hún sé vissulega til staðar á Íslandi í dag, annaðhvort hjá hinu opinbera eða í einkageiranum.
FRÉTTABLAÐIÐ/VILHELM
GUNNHILDUR
HEIÐA
AXELSDÓTTIR
FREYJA
HARALDSDÓTTIR
Í mörgum tilfellum hafa sveitarfélög samvinnu við fyrirtækin Öryggismið-
stöðin, Sinnum og Vinun, um þjónustu sem sveitarfélagið sér sér ekki fært
að veita. Stundum kaupa aldraðir eða fatlaðir þjónustu frá þeim beint og fá
þá jafnvel fjárhagslega aðstoð frá ættingjum.
Ásta Þórarinsdóttir, framkvæmdastjóri Sinnum, segir að umfangið geti
verið mjög misjafnt. „Það er allt frá því að vera með þrif hálfsmánaðarlega
og upp í það að hafa þrjá starfsmenn á heimilinu allan sólarhringinn.“
Öryggismiðstöðin er með þjónustu á ríflega 2.000 heimilum, Sinnum á
um það bil 200 og Vinun á bilinu 50 til 60.
Hverjir þiggja aðstoð frá einkageiranum?
Öryggismiðstöðin gerði úttekt á þörfinni fyrir
einkarekna velferðarþjónustu og hver hagur
samfélagsins yrði með slíkri þjónustu áður en
fyrirtækið einhenti sér í þann rekstur. Ómar
Örn Jónsson markaðsstjóri kynnti Fréttablaðinu
niðurstöðurnar, en þær sýna meðal annars að
hagnaðurinn yrði talsverður fyrir samfélagið.
Hann segir að sá kostnaður sem hið opinbera
hafi greitt fyrir hverja manneskju á hjúkrunar-
heimili árið 2007 að meðaltali hafi verið um
tuttugu þúsund krónur á sólarhring, rúmar sjö
milljónir á ári fyrir hverja manneskju. Heildar-
kostnaður var 23 milljarðar.
Það ár voru rúm 24 prósent Íslendinga áttatíu
ára og eldri vistmenn á hjúkrunarheimilum og
tæplega níu prósent Íslendinga 65 ára og eldri. Ef
sama hlutfall eldri borgara verður á stofnunum
næstu árin segir hann að árið 2020 verði þessi
kostnaður um 31 milljarður og árið 2050 verði hann um 72 milljarðar.
Hann segir að reynslan frá Svíþjóð, þar sem heimamiðuð velferðar-
þjónusta hafi verið þróuð, sýni að hægt sé að spara 43 prósent með því að
aðstoða fólk við að vera heima í stað þess að það flytji á hjúkrunarheimili.
Fyrir hverja manneskju sem fær aðstoð heima og losnar þannig við að fara á
hjúkrunarheimili sparar sveitarfélagið þá um þrjár milljónir á ári.
Hagurinn af því að vera heima
ÓMAR ÖRN JÓNSSON
Maður sem ekki vill láta nafns síns getið sagði Frétta-
blaðinu sögu sína, sem er gott dæmi um það hvernig
fólk getur fallið milli skips og bryggju við núverandi
aðstæður.
Hann er 75 prósenta öryrki og hafði móðir hans
hjálpað honum við daglegt amstur. Síðan fellur hún frá
og um svipað leyti fer maðurinn í nýrnaaðgerð á spítala.
Dvaldi hann á spítalanum í heilt ár og segist hann ekki
hafa haft nokkra þörf fyrir aðhlynningu á spítala nema
þrjá mánuði en hina níu mánuðina hefði hann hæglega
getað verið heima, hefði hann fengið þjónustu þar. Hann
segir að honum hafi verið farið að líða verulega illa yfir
því að halda spítalaplássi sem aðrir hafi haft þörf fyrir
frekar en hann. Hann segir líta út fyrir að enginn hafi
vitað hvernig taka ætti á hans málum og á meðan hafi
hann verið látinn bíða á spítalanum.
Eftir þessa vist fær hann svo heimilisþjónustu og
í framhaldinu fær hann vinnu við þjónustustörf. Eftir
aðgerðina þarf hann að hafa þvagpoka. Tvívegis missir
hann pokann frammi fyrir viðskiptavinum og þá biður
hann Reykjavíkurborg um aðstoðarmann sem geti
komið til hans í vinnuna tvisvar á dag. Hann er spurður
á móti hvort hann geti ekki fengið aðstoð frá samstarfs-
mönnum. Eðlilega býður blygðunarkennd hans ekki
upp á að biðja um slíka hálp frá kollega. Hann missir
vinnuna og er nú atvinnulaus og sér ekki fram á að geta
framfleytt sér. Hann hefur nú beðið Reykjavíkurborg um
að þarfir hans og réttindi verði metin svo hann geti gert
þjónustusamning við hvern þann sem geti veitt honum
þá þjónustu sem geri honum kleift að vera virkur í þjóð-
félaginu. Eftir þrjá mánuði er erindið enn í afgreiðslu.
Hann segist þurfa mjög einfalda aðstoð, aðstoðarmann
sem kæmi til hans í fimm mínútur, nokkrum sinnum á
dag, allt eftir þörfum. Honum gremst að vita til þess að
þessa þjónustu sé mjög einfalt að veita en samt sé hún
utan hans seilingar.
Saga manns sem vill leggja sitt af mörkum