Faxi - 01.01.1987, Side 14

MAÐURINN SEM TRUÐIA SKYNSEMINA
— fróðleg grein um einn mesta speking
fornalaar, eftir Max Eastman
Hann hafði sérkennilega ásýnd
- hátt og hvelft enni, sem hvarf í
nakinn skallann, snubbótt kart-
öflunef og sítt og hrokkið alskegg
í nokkurri mótsetningu við djörf
og gáfuleg leiftur augnanna. Þetta
útlit mannsins var jafnan vinsæll
skotspónn í græskulausu gamni
vina hans og kunningja, og sjálfur
varð hann fyrstur til að henda
gaman að því. Hann var fátækur
og hálfgerður slæpingi, - mynd-
höggvari að iðn, en heldur af lak-
ara taginu. Ekki vann hann hand-
tak umfram brýnustu þarfir, svo
að hann gæti fætt og klætt konu
sína og þrjá syni. Hans uppá-
haldsíþrótt var að tala. Og þar eð
húsfreyja hans var þrasgjöm
kona, sem notaði tungu sína eins
og geðvondur ekill svipuna, forð-
aðist hann að vera heima meira en
nauðsyn krafði.
Hann hafði það fyrir reglu að
rísa úr rekkju, áður en dagur
rann, borðaði morgunverð í hasti,
tvær brauðsneiðar vættar í víni,
smeygði sér í treygju og steypti að
síðustu yfir sig kufli úr grófu
efni. Þannig búinn hraðaði hann
för sinni í leit að markaðstorgi eða
hofi, heimili einhvers kunningja,
baðhúsi eða þá bara einhveiju
götuhomi, þar sem hann gat hitt
menn að máli og komið rökræð-
um af stað. Öll heimaborg hans
logaði af rökræðuástríðu. Borgin
var Aþena, og maðurinn, sem hér
er talað um, var Sókrates.
Ekki var útlit hans eitt sérkenni-
legt heldur einnig hættir hans og
hugmyndir, sem hann hélt fast við
með ljúfmannlegri þijósku. Ein-
hveiju sinni hafði einn vina hans
spurt véfréttina í Delfí, hver væri
vitrastur manna í Aþenu. Öllum
til undrunar hafði hofmærin þá
nefnt nafn þessa iðjuleysingja —
nafh Sókratesar.
Sjálfur hafði hann hins vegar
eftirfarandi skýringu á reiðum
höndum:, .Véfréttin hefur útnefht
mig vitrasta manninn í Aþenu, af
því að ég er sá eini, sem veit, að
hann veit ekkert.“
Þessi klóka og laundijúga auð-
mýkt færði honum yfirburðasigur
í hverri rökræðu. Hann varð í
raun og vem eins konar hrísvönd-
ur á kunningja sína jafnt og
ókunnuga. Aðferð hans var sú, að
lýsa fyrst yfir eigin vanþekkingu,
láta síðan hverja spuminguna
reka aðra og lokka þannig menn
til að gera furðulegustu játningar,
eins og slóttugur saksóknari væri
þama að verki.
Sókrates var postuli rökréttrar
hugsunar. Hann gekk um strætin
í Aþenu og prédikaði rökvísi, á
sama hátt og Jesús ferðaðist um
Palestínu 400 ámm síðar og boð-
aði kærleikann. Og nákvæmlega
eins og meistarinn frá Nasaret, án
þess að skrifa eitt einasta oið, náði
hann sterkari tökum á hugum
fólksins en þótt hann hefði samið
bækur í fullan skáp.
Hann gat gengið beint framan að
fyrirmennum staðarins, vikið sér
auðmjúkur að mestu mælsku-
snillingum eða hverjum sem var
og spurt, hvort þeir vissu í raun og
vem, um hvað þeir væm að tala.
Komið gat það t.d. fyrir, að hátt-
settur stjómmálamaður væri að
flytja ræðu og lyki orðum sínum
með ættjarðarhjali um hugrekki
og um heiður þann og hamingju,
sem fólgin væri í því að fá að deyja
fyrir fóstuijörðina. Þá hafði ræðu-
maður varla sleppt síðasta orð-
inu, fýrr en Sókrates stóð frammi
fyrir honum og sagði:, .Fyrirgefið
tramhleypni mína, en mig langar
gjaman að vita nákvæmlega hvað
þér meinið með orðinu hug-
rekki.“
„Hugrekki er að standa stað-
fastur á sínum verði á hættunnar
stund,“ var kannske svarað í
styttingi.
En Sókrates lét ekki slá sig út af
íaginu. ,,En hugsum okkur þær
aðstæður, að besta úrræðið væri í
því fólgið að láta undan síga?“
,,í slíku tilfelli. . . já, þá lítur
dæmið öðmvísi út. í slíku tilfelli
ætti maður auðvitað ekki að
standa kyrr.“
„Samkvæmt því virðist þá hug-
rekki hvorki fólgið í því að standa
staðfastur á verðinum né heldur
felst það í því að láta undan síga
eða flýja. Hvemig munduð þér þá
vilja skilgreina hugrekkið."
,, Mælskusnillingurinn hmkk-
aði ennið þungt hugsandi: „Nú
hafið þér komið mér í vanda. Ég
held ég kunni tæpast svar við
þessari spumingu“.
„Það kann ég ekki heldur“,
svaraði þá Sókrates. „En mér
þætti gaman að vita, hvort það er
svo ýkja mikill mimur á því að
vera hugrakkur og að nota skyn-
semi sína, það er að segja að gera
það, sem er skynsamlegt hverju
sinni án tillits til hættunnar.“
„Þetta virðist gáfulegri álykt-
im“, kallaði þá máske einhver úr
hópnum, og röddin varð til þess,
að Sókrates snéri máli sínu að
þeim, sem hafði talað.
„Getum við þá orðið sammála
um, - auðvitað í tilraunaskyni,
því hér er um mjög vandasama
spumingu að ræða, - að hug-
rekki sé ekkert annað en góð og
óhagganleg dómgreind? Og enn-
fremur að andstæðan í þessu
sambandi sé sú að láta tilfinning-
amar ná yfirhöndinni, svo að
skynsemin verði að þoka? Erum
við sammála?“
Af persónulegri reynslu kunni
Sókrates ágæt skil á hugrekkinu,
og áheyrendur hans vissu, að
hann þekkti hugdirfskuna niður í
kjölinn, því að líkamshreysti hans
og óbilandi kjarkur í Pelopsskaga-
stríðinu urðu fræg og í frásögur
færð. Og ekki síður var honum
gefinn andlegur styrkur og sið-
ferðisþrek í ríkum mæli. Það var
á allra vitorði, að hann einn hélt
jafnvægi, þegar almenn tmflun
greip um sig eftir sjóorustuna við
Arginúsisku eyjamar og átta sjó-
liðsforingjar í Aþenu vom dæmd-
ir til dauða íyrir þá sök að hafa lát-
ið undir höfuð leggjast eða mis-
14 FAXI