SunnudagsMogginn - 22.11.2009, Page 35

22. nóvember 2009 35
Heimildir úr enskum orðabókum styðja frásögn
Fiskes um að á 14. og 15. öld hafi biskup í skák heitið
alfin í ensku. Orðið biskup hafi ekki komið inn í enska
tungu sem taflmaður fyrr en á seinni hluta 15. aldar.
Má leiða rök að því að biskup í skák komi fyrst fram á
Íslandi. Lewistaflmennirnir eru taldir vera frá 1150 til
1200.
Berast þá böndin að íslensku biskupunum sem réðu
til sín útskurðarmeistara og sendu gjafir út um heim,
en kirkjan var oft hvati lista og menningar. Á Íslandi
var enginn konungur, æðstu valdsmenn voru bisk-
uparnir. Vel má geta sér þess til að íslensku bisk-
uparnir, sem litla reynslu höfðu af hernaðarlist, hafi
talið tilhlýðilegt að mennirnir við hlið konungs-
hjónanna væru biskupar.
Athyglisvert er að hrókarnir í Lewistaflmönnunum
virðast helst vera berserkir og sýna myndirnar að þeir
bíta í skjaldarrendur. Berserkir eru væntanlega eldri
tíma fyrirbrigði og hafa þekkst í Skandinavíu en voru
Íslendingum hugleiknir á þessum tíma. Þeir koma fyrir
í ritum Íslendinga, Snorri segir frá berserkjum í Heims-
kringlu og í Heiðarvígasögu (eða Víga-Styrssögu) er
sagt frá berserkjum, og örnefni einnig kennd við þá hér
á landi, Berserkjahraun. Ritaðar heimildir um berserki
munu ekki miklar frá öðrum löndum.
Í Skandinavíu og Þýskalandi er þessi taflmaður
nefndur turn, sænska torn, danska tårn. Englendingar
tala hins vegar um rook. Hvergi virðist berserkur fá
hlutverk hróksins nema meðal Lewistaflmannanna.
Riddararnir sitja á hestbaki og í öðrum bæklingi
British Museum er bent á að hestarnir beri íslenskt yf-
irbragð. Hestarnir eru svo smáir að þeir minna á ís-
lenska hestinn og höfuðlagið virðist íslenskt. Lítið ef
nokkuð var um slíka hesta í Skandinavíu.
Drottningin hefur nokkuð sérstæða gerð, þ.e. hún
styður hendi undir kinn og virðist áhyggjufull eða
sorgmædd. Minnir þetta e.t.v. á Maríumyndir kirkj-
unnar og styður þá tilgátu að mennirnir séu skornir á
biskupsstóli.
Fyrstu heimildir um skáklist í íslenskum ritum eru
frá Snorra Sturlusyni (1178-1241). Telja verður að
Snorri hafi haft nokkra þekkingu á skák þó líklegt sé að
frásögn hans í Ólafs sögu helga sé af eldra tafli en nú er
teflt enda sagt frá atburðum sem gerast um 200 árum
áður en sagan er skráð. Í Mágusar sögu jarls sem rituð
er á Íslandi líklega 1300-1325 segir frá því að keisari
fékk biskupsmát. Snorri nam í Odda hjá Jóni Loftssyni
og hefur þá kynnst Páli syni Jóns (1155-1211), sem síðar
varð biskup. Páll var við nám í Englandi um 1180 og
telur Fiske að þar hafi hann líklega kynnst skáklistinni.
Reyndar eru í Englandi við nám á 12. öld fleiri Íslend-
ingar, Þorlákur Þórhallsson, síðar helgi (1133-1193) og
Hrafn Sveinbjarnarson sem þar var fyrir 1190. Eru því
afar líklegt að skáklistin hafi verið þekkt á Íslandi á
þeim tíma þegar Lewistaflmennirnir eru smíðaðir.
Fundarstaður á sandströnd
Taflmennirnir fundust á sandströnd á eyjunni Lewis
(Ljóðhús) sem er stærst Suðureyja við Skotland. Bóndi
á staðnum er talinn hafa fundið þá þegar hann gróf í
sandbakka. Talsverðar vangaveltur eru um hvernig
taflmennirnir hafi komist á þennan afskekkta stað.
Fundurinn er 78 taflmenn, hluti af 4 taflsettum en tals-
vert vantar í settin. Á sama stað fannst beltissylgja og
14 hlutir notaðir við borðspil. Sumar heimildir benda
til að þeir hafi verið í einhvers konar kassa. Flestir eru
mennirnir gerðir úr rostungstönn en nokkrir úr hval-
tönn.
Höfundur annars bæklings British Museum virðist
telja líklegast að kaupmaður hafi falið mennina þarna
og ætlað að sækja þá síðar. Er þá líklega vísað til ýmissa
dýrgripa sem fundist hafa fólgnir í jörðu. Einnig má
vera að þarna hafi orðið skipstapi og taflmönnunum
skolað upp í fjöruna. Ástand mannanna er talsvert
misjafnt, sumir sem nýir en aðrir nokkuð laskaðir.
Koma þá í hugann sagnir um að biskupsskip sem kom
frá Grænlandi fórst um 1266 við Hítarnes og hafa lengi
síðan fundist þar rostungstennur í fjörunni.
Séð aftan á drottningarnar.
Berserkir eða hrókar.
Butt of Lewis
Port Nis
Stornoway
Tarbert
ReinigeadalBunabhainneadar
Leverburgh
Huisinis
Luskentyra
Valtos
Fundarstaður
taflmannanna
Uig
LEWIS EYJA
NORÐUR ÍRLAND
SKOTLAND
Belfast
Orkney
Benbecula
HARRIS
Fort William
PeterheadInverness
Thurso
Wick
Glasgow
Dundee
Edinborg
ENGLAND
Riddarar
Í gögnum frá British Museum er talið
líklegast að Lewistaflmennirnir séu
skornir í Noregi og þá í Þrándheimi.
Þar hafi verkstæði og tæki og tól til
slíks útskurðar verið til staðar og
mynstur útskurðarins sé það sem
mest var í tísku þar. Jafnframt að lík-
legast sé að kaupmaður hafi falið
gripina á ströndinni og ætlað að
sækja þá síðar.
Árið 1832, ári eftir að taflmenn-
irnir voru sýndir, ritaði enski fornleifa-
fræðingurinn Francis Madden grein,
Historical Remarks on the Ancient
Chessmen discovered in the Isle of
Lewis, þar sem hann heldur því fram
að taflmennirnir séu skornir á Íslandi
fyrir 1200“. Þessi kenning hefur lítið
átt upp á pallborðið.
Hér er sett fram sú tilgáta að Lew-
istaflmennirnir séu smíðaðir á Ís-
landi og þess freistað að rökstyðja
það.
1. Ekki er vitað til þess að orðið
biskup hafi verið notað um taflmann
í Noregi, hvorki áðurfyrr né nú. Það
er aðeins notað á Íslandi og í enskri tungu. Heimildir
sýna að orðið biskup er notað á Íslandi um 1300 en á
Englandi á seinni hluta fimmtándu aldar. Heimildir
benda til að um árið 1475 hafi Englendingar hætt að
nota orðið aufin og tekið að nota orðið biskup fyrir þenn-
an mann. Þegar Lewistaflmennirnir eru skornir eru þess-
ir taflmenn aðeins nefndir biskupar á Íslandi og líklegt
að þeir séu skornir hér á biskupssetri og biskupi hafi
fundist vel við eiga að mennirnir við hlið konungs-
hjónanna væru biskupar. Reynist þetta rétt taka Eng-
lendingar orðið biskup í skák eftir Íslendingum og dr
Helgi Guðmundsson bendir á að þessu tímatali beri
saman við ensku öldina þegar samskipti við Englend-
inga voru veruleg. Dr Helgi spyr síðan hvort finna megi
hvar Englendingar byrji að nota orðið biskup í þessari
merkingu, hvort það gæti verið t.d. í Bristol eða á öðrum
heimaslóðum þeirra fyrirtækja sem gerðu út á Íslands-
mið á þessum tíma.
2. Riddararnir eru á hestum sem virðast vera íslensk-
ir, stærð og höfuðlag.
3. Hrókar eru berserkir sem voru mjög ofarlega í hug-
um Íslendinga en ekki eru
til ritaðar heimildir um þá í
Noregi frá þessum tíma.
4. Á þessum tíma eru
skreytilist og útskurður
þróuð á Íslandi. Mörg
dæmi eru og um að bisk-
upar á Íslandi senda eða
fara með gripi útskorna úr
rostungstönn sem gjafir til
útlanda. Á biskupsstól-
unum unnu listamenn,
gullsmiðir og skurðmeist-
arar og beinlínis sagt í
heimildum að þar hafi ver-
ið smíðað úr rostungs-
tönnum.
5. Tengsl Íslands við
Grænland voru á þessum
tíma mikil. Íslendingar
námu Grænland og fluttust
þangað á mörgum skipum.
Grænlendingar áttu því vini
og frændur hér. Heimildir
segja frá biskupsskipum
sem fluttu varning frá
Grænlandi á þessum tíma. Tengsl við Grænland rofna
þegar Íslendingar eiga ekki lengur skip. Íslendingar
höfðu því undir höndum rostungstennur og fleira frá
Grænlandi.
6. Skip með Lewistaflmennina frá Íslandi gæti hafa
brotnað við eyna Ljóðhús á leið til Dyflinnar og taflmönn-
unum skolað upp í sandinn á eyjunni. Það segir nokkuð
að mennirnir eru úr 4 taflsettum en vantar í þau öll, sem
bendir til að glatast hafi. E.t.v. gætu leynst fleiri gripir
þarna í sandinum. Íslendingar seldu varning sinn mikið í
Írlandi því að í Noregi þurfti að greiða toll, landaura.
7. Í ritinu Sagnaritun Oddaverja eru leiddar líkur að því
að Oddaverjar hafi ritað Orkneyingasögu. Vinátta hefur
verið á milli Páls biskups og Orkneyinga á þeim tíma
sem hér um ræðir og samskipti talsverð, segja sögur að
gjafir gengu á milli. Stutt er þá yfir til Suðureyja.
8. Til gamans mætti setja fram þá tilgátu að Lew-
istaflmennirnir hafi verið gerðir undir handarjaðri Páls
biskups í Skálholti og smíðaðir af Margréti högu, sem
annáluð var fyrir hve oddhög hún var. Mennirnir verið
sendir utan til gjafar eða sölu þegar skipið fórst.
Tilgáta um taflmenn
Biskup.