SunnudagsMogginn - 07.02.2010, Blaðsíða 32

32 7. febrúar 2010
S
íðustu vikur hefur Þórdís Elva
Þorvaldsdóttir, höfundur bók-
arinnar Ofbeldi á Íslandi: Á
mannamáli, staðið í ritdeilu við
Jón Steinar Gunnlaugsson hæstarétt-
ardómara í Morgunblaðinu og Brynjar
Nielsson hrl. á Pressunni en fleiri hafa
einnig blandað sér í umræðuna. Þórdís
Elva kallaði í greinum sínum „eftir við-
brögðum við því að Jón Steinar skyldi
hafa gefið út þá yfirlýsingu að honum
þætti ekki mark takandi á greinargerðum
sálfræðinga í kynferðisbrotamálum“, eins
og hún orðar það á vef Pressunnar 23.
janúar sl. en í grein sinni í Morgunblaðinu
13. janúar sl. bendir hún á að
áfallastreituröskun sé „ein alvarlegasta
andlega afleiðing áfalls […] sem Jón Stein-
ar gefi lítið fyrir.“
Í svargrein sinni í Morgunblaðinu 15.
janúar lagði Jón Steinar áherslu á að hann
hefði „ekki gert lítið úr sérfræðiþekkingu
sálfræðinga eða gagnsemi í þeirri hjálp
sem þeir geta veitt þolendum áfalla, þó að
[hann] hafi talið að athugun þeirra á hug-
arástandi þeirra sem kæra afbrot hafi ekki
mikið sönnunargildi um atvik máls.“ Í
framhaldinu ítrekar Þórdís Elva í Morg-
unblaðsgrein 19. janúar að hún kalli „eftir
því að skýr stefna sé mörkuð í æðsta
dómstóli landsins hvað varðar mat sál-
fræðinga á andlegu ástandi brotaþola í
sakamálum. Það [hljóti] að teljast und-
arlegt að sumir dómarar taki mark á slíku
á meðan aðrir [skrifi] opinberlega um
andstöðu sína gegn því.“
Fyrst greind fyrir þrjátíu árum
Í framhaldi af greinarskrifunum er eðli-
legt að velta fyrir sér hvað áfallastreit-
uröskun sé. Hverjir þjást af henni? Hverj-
ir eru líklegastir til þess að þróa með sér
áfallastreituröskun? Hver eru einkenni
hennar? Er hún læknanleg? Og er hægt að
gera sér hana upp?
Áföll hafa verið til frá örófi alda og
áfallastreituröskun sömuleiðis og er því
ekkert nútímafyrirbæri þó að röskunin
hafi ekki verið formlega skilgreind fyrr en
fyrir tæpum þrjátíu árum. Sé t.d. litið á
texta Hómers, Shakespeares eða Dickens
má sjá lýsingar á fólki sem lent hefur í al-
varlegum áföllum og varð fyrir vikið
aldrei samt eftir.
Árið 1980 var áfallastreituröskun við-
urkennd sem sjúkdómur og skilgreind í
greiningarkerfi Ameríska geðlækna-
félagsins (American Psychiatric Associa-
ion) sem nefnist DSM (Diagnostic Manual
of Mental Disorders). Síðan þá hefur Al-
þjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) sett
áfallastreituröskun inn í ICD-10 grein-
ingarkerfið sitt. Að sögn sérfræðinga eru
greiningarviðmið kerfanna tveggja nokk-
uð áþekk, en hins vegar er DSM-IV-
kerfið nokkuð nákvæmara og með
strangari viðmið. En þó að greining-
arkerfin séu aðeins tvö eru til mörg
greiningartæki, s.s. spurningalistar eða
sjálfsmatskvarðar á borð við PDS-skalinn
(Post Traumatic Diagnostic Scale), IES-
skalinn (Impact of Event Scale) og Miss-
issippi-skalinn. Eins er notast við stöðluð
eða hálfstöðluð greiningarviðtöl á borð
Áfall ekki sama og
Áföll hafa verið til frá örófi alda og áfallastreitu-
röskun sömuleiðis þó að hún hafi ekki verið
formlega skilgreind fyrr en 1980. Sálfræðingar og
lögfræðingar eru ekki á eitt sáttir um hvernig
nýta megi greiningu á þessari röskun fyrir dómi.
Silja Björk Huldudóttir silja@mbl.is
Meðal þeirra áfalla sem leitt geta til áfallastreituröskunar eru þátttaka í stríði á borð við Íraksstríðið,
Í
umræðunni um dómsmál er alltof oft gert ráð fyrir
því að ég hafi einhvern hag af því sem sálfræðingur
að skjólstæðingurinn sé með áfallastreituröskun
eða annan alvarlegan geðvanda. Það er svo fjarri
lagi. Ef skjólstæðingur er ekki með áfallastreituröskun þá
fagna ég því. Það er ekki þar með sagt að áfallið sem ein-
staklingurinn varð fyrir, hvort sem það var nauðgun eða
eitthvað annað, hafi ekki verið hræðilegt. Sumir búa ein-
faldlega yfir bjargráðum sem gera þeim kleift að vinna
sjálfir úr áfallinu,“ segir dr. Berglind Guðmundsdóttir,
sálfræðingur á áfallamiðstöð Landspítalans.
Berglind hefur tíu ára víðtæka reynslu og þekkingu af
því að vinna með þolendum áfalla og hefur á starfsferli
sínum greint eða meðhöndlað hundruð sjúklinga með
áfallastreituröskun. Hún fluttist til Bandaríkjanna árið
1999 þar sem hún lagði stund á doktorsnám í klínískri
sálfræði. Þar sérhæfði hún sig m.a. í greiningu á og með-
ferð við áfallastreituröskun og öðrum afleiðingum áfalla.
Berglind lauk doktorsprófi frá Ríkisháskólanum í Buffalo
í New York-ríki 2006. Samhliða námi vann hún m.a. við
greiningu, meðferð og rannsóknir, s.s. á áföllum eftir al-
varleg bílslys hjá Center for Anxiety Research og hjá Nat-
ional Crime Victims Center í Suður-Karólínu undir
handleiðslu færustu rannsakenda á sviði áfallastreit-
uröskunar.
Bandaríkjamenn horfa til gæða greiningar
Spurð hvort hægt sé að gera sér upp áfallastreituröskun
segir Berglind vissulega hægt að ljúga til um hana eins og
flest annað. „Sökum þessa þurfa sérfræðingar ávallt að
vanda vinnubrögð sín og notast við vel rannsökuð og
viðurkennd greiningartæki. Rannsóknir sýna að þeir sem
þekkja til áfallastreituröskunar geta skorað hátt á sjálfs-
matsprófi. Hins vegar er mun erfiðara að gera sér upp
röskunina í greiningarviðtali. Hluti af greiningu sálfræð-
ingsins felst í því að meta áreiðanleika og réttmæti svar-
anna, skoða hvort í þeim séu mótsagnir, hvort skjólstæð-
ingurinn sé ótrúverðugur á einhvern hátt og hvort
lýsingar af tilfinningaviðbrögðum séu í samræmi við
sýnileg tilfinningaleg og líkamleg við-
brögð,“ segir Berglind. Hún tekur fram
að í framhaldi af greiningarviðtali taki
oft við meðferðarvinna þar sem sál-
fræðingurinn vinni úr áfalli með skjól-
stæðingnum. Sú vinna felst m.a. í því að
skjólstæðingurinn þarf að ræða um
áfallið í smáatriðum og vinna þannig úr
minningum, hugsunum og tilfinn-
ingum sem tengjast áfallinu.
„Í meðferðarvinnu fæ ég gjarnan
mun ítarlegri lýsingar en lögreglan eða lögfræðingurinn
munu nokkurn tímann fá, enda er tilgangurinn úrvinnsla
áfallsins. Markmiðið er að vinna með afleiðingar áfallsins
og felst hluti þeirrar vinnu í
því að þolandinn ræði allan
sársaukann, skömmina og
hryllinginn. Þetta er erfið
vinna fyrir skjólstæðing-
inn,“ segir Berglind og tekur
fram að þrátt fyrir erfiða úr-
vinnslu sé til mikils að vinna
með því að ná bata þar sem
áfallastreituröskun geti haft
verulega hamlandi áhrif á
lífsgæði.
Að sögn Berglindar eru Bandaríkjamenn og Bretar
komnir hvað lengst í rannsóknum og greiningu á áfalla-
streituröskun. „Það þýðir m.a. að fram hefur farið mikil
umræða um hvernig nýta eigi greiningu sálfræðinga á
áfallastreituröskun fyrir dómi. Í Bandaríkjunum er ekki
sett spurningamerki við röskunina sem slíka heldur er
miklu fremur horft til gæða greiningarinnar og þess
hvort sérfræðivitnið er trúverðugt,“ segir Berglind sem
sjálf fékk góða þjálfun í þessu þegar hún bjó og starfaði í
Bandaríkjunum.
„Hérlendis finnst mér sálfræðingum mikið vera hent
út í djúpu laugina, ekki að eigin vali heldur af því að það
er ekkert annað í boði. Þannig reynir fólk að gera sitt
besta við oft ósanngjarnar kröfur,“ segir Berglind sem
telur að e.t.v. væri gagnlegt að sálfræðingar settu fram
viðmið um hvernig standa skal að mati og skýrslum sem
sérfræðivitni leggja fyrir dóm hérlendis. Slíkt væri líklega
mikill stuðningur fyrir þá sem þurfa að sinna þessu hlut-
verki.
Fleiri grunnrannsóknir hérlendis af hinu góða
Spurð hvort hún telji að nýta ætti það í auknum mæli
að kveða sérfræðinga til sem sérfræðivitni sem annist að-
eins greiningu en hafi skjólstæðinginn ekki til meðferðar
segir Berglind það vel geta komið til greina. Þó megi ekki
gleyma því að sálfræðingur sem hefur sjúkling í meðferð
fái gjarnan ítarlegri upplýsingar en sálfræðingur sem að-
eins framkvæmir greiningu. Spurð um þá gagnrýni að
mat sálfræðings sé ónákvæm vísindi sem ekki sé hægt að
leggja að jöfnu við mat læknis á beinbroti segir Berglind
að augljóslega væri stundum betra að hafa áþreifanlegri
sönnunargögn.
„En til að geta borið þetta saman þá verður að skoða
hvað læknirinn metur tengt beinbrotinu. Ef mat hans
felst í að skoða eðli þess, álykta hvernig brotið átti sér
stað og hverjar afleiðingar þess gætu orðið þá er þetta
e.t.v. ekki svo ólíkt. Það er ávallt mikilvægt að skoða öll
möguleg sönnunargögn hverju sinni og í því samhengi
væru mistök að dæma greiningarmat sálfræðings sem óá-
reiðanlegt eða ómarktækt án vandlegrar íhugunar hverju
sinni. Mikilvægt er að gera kröfur um fagleg vinnubrögð
og vel rökstutt mat sálfræðinga,“ segir Berglind. Tekur
hún fram að með auknum rannsóknum hérlendis, og
stöðlun á viðurkenndum erlendum spurningalistum sem
meti áfallastreituröskun, megi auka áreiðanleika. Einnig
væri æskilegt að hennar mati að gera faraldsfræðilega
rannsókn á áfallastreituröskun hérlendis, en slíkt myndi
kosta á bilinu 5-20 milljónir, allt eftir eðli rannsókn-
arinnar. „Við sem vinnum í þessum geira vinnum að
slíkum rannsóknum sem munu vonandi auka gæðin í
greiningar- og meðferðarstarfinu enn frekar. Slíkt ætti
síðan að skila sér inn í þau mál sem fara fyrir dóm.“
Gera á kröfu um fagleg vinnubrögð
Berglind Guð-
mundsdóttir
’
Hluti af
greiningu
sálfræð-
ingsins felst í því
að meta áreið-
anleika og rétt-
mæti svaranna.