SunnudagsMogginn - 07.02.2010, Blaðsíða 34

34 7. febrúar 2010
kenni að valda verulegu uppnámi og/eða
truflun í félagslegum samskiptum, at-
vinnulífi eða á öðrum mikilvægum svið-
um í a.m.k mánuð. Þegar talað er um
áfallastreituröskun er mikilvægt að hafa í
huga að þó að manneskja lendi í áfalli er
ekki þar með sagt að hún þrói með sér
áfallastreituröskun. Yfirgripsmikil far-
aldsfræðileg rannsókn Ronalds C. Kess-
lers frá árinu 1995 gerð með slembiúrtaki
sýndi að rétt tæplega 61% bandarískra
karlmanna hafði lent í áföllum einhvern
tímann á lífsleiðinni, en rúm 51% banda-
rískra kvenna. Vert er að hafa í huga að
rannsóknin leiddi líka í ljós að algengara
er en ekki að einstaklingar upplifi fleiri
en eitt áfall á lífsleiðinni. Í hópi þeirra
sem lent höfðu í áföllum höfðu að með-
altali 8% karlmanna þróað með sér
áfallastreituröskun en 20% kvenna. Að
sögn sérfræðinga er ekki hægt að skýra
þennan kynjamun með einföldum hætti,
heldur er um marga samverkandi þætti
að ræða s.s. bjargráð og lífsviðhorf
kynjanna. Hér ber einnig að hafa í huga
að konur eru í meiri hættu á að lenda í
áfalli sem tengist kynferðislegu ofbeldi,
s.s. nauðgun eða sifjaspellum, á meðan
karlmenn lenda frekar í hamförum, slys-
um, eldsvoðum og líkamlegu ofbeldi.
Batahorfur góðar
Samkvæmt rannsókn Kesslers er tals-
verður munur á því hve líklegt sé að áfall
leiði til áfallastreituröskunar. Eins og sjá
má í meðfylgjandi grafi er áhættan mest
þegar áfallið felst í nauðgun, en þá eru
56% líkur á því að brotaþoli, hvort sem
hann er kona eða karlmaður, þurfi í
framhaldinu að glíma við áfallastreit-
uröskun. Ef áfallið tengist stríði eru 40%
líkur á því að fólk fái áfallastreituröskun,
6% ef um slys er að ræða og 3,5% ef um
náttúruhamfarir er að ræða.
Í meðfylgjandi viðtölum við dr. Berg-
lindi Guðmundsdóttur, sálfræðing á
Áfallamiðstöð Landspítalans, og Þórunni
Finnsdóttur áfallasálfræðing má finna ít-
arlega lýsingu á því hvernig þær greina
sjúklinga sem til þeirra leita með áfalla-
streituröskun og í hverju meðferðin er
fólgin. Reynslan hefur sýnt að hugræn
atferlismeðferð er ein árangursríkasta
meðferðin við áfallastreituröskun en hún
er jafnframt það meðferðarform sem
mest hefur verið rannsakað. Talið er að
það sem m.a. viðhaldi vandanum sé
tvenns konar atferli einstaklingsins.
Annars vegar tilhneiging fólks til að forð-
ast minningar, hugsanir og tilfinningar
tengdar áfallinu og hins vegar viðleitni
þess til að flýja úr eða forðast aðstæður,
fólk eða staði sem minnir það á áfallið.
Þessi viðbrögð geta til skamms tíma
dregið úr vanlíðan, en koma til lengri
tíma litið í veg fyrir að fólk nái bata.
Meðferð við áfallastreituröskun hefst
að lokinni greiningu og felst í viðtölum
en stundum einnig lyfjagjöf. Í viðtals-
meðferðinni er fólk aðstoðað við að tak-
ast á við minningar, hugsanir og tilfinn-
ingar sem tengjast áfallinu. Það er m.a.
gert með því að fá einstaklinginn til að
ræða ítarlega um áfallið og afleiðingar
þess. Eins og þær Berglind og Þórunn lýsa
þá getur þessi meðferð tekið mjög á sjúk-
linginn. Nokkuð misjafnt er hversu
vandasamt getur reynst að vinna úr
áfallastreituröskun. Það fer alltaf eftir því
hvers eðlis áfallið var, hversu langt er um
liðið, hversu flókin fyrri áfallasaga sjúk-
lingsins er og eins hvort sjúklingurinn
sinni meðferðinni og geri heimavinnuna
sem hún krefst. Taka þær fram að bata-
horfur séu engu að síður góðar.
Áfallastreituröskun er í senn líkamleg og tilfinningaleg og getur því verið mjög sýnileg.
Tíðni áfalla og áfallastreituröskunar (ÁSR)
hjá körlum og konum í Bandaríkjunum
Karlar Konur
Heimild: Kessler (1995)
sem hafa orðið fyrir áfalli, hlutfall af úrtaki
60,7%
51,2%
Eðli áfalla hefur áhrif á
tíðni ÁSR í Bandaríkjunum
Áfall:
Hamfarir
Slys
Ofbeldi
Sifjaspell
Stríð
Nauðgun
18%
19,5%
9%
13%
5%
3,5%
Ekki með áfallastreituröskun Með áfallastreituröskun
91,9%
79,6%
8,1%
20,4%
3,5%
6%
10%
19,5%
40%
56%
Tíðni
ÁSR
’
Á meðan á áfallinu
stendur upplifir fólk
mikinn ótta, hjálp-
arleysi eða hrylling.
Í
störfum mínum sem lögmaður hef ég haft reynslu af tveimur
stúlkum sem var nauðgað. Annars vegar var um að ræða hóp-
nauðgun og hins vegar lyfjanauðgun. Ég velktist aldrei í vafa um
það, eftir að hafa skoðað málið, að um nauðgun hefði verið að
ræða en í hvorugu málinu var gefin út ákæra. Það fór heldur ekkert
framhjá mér eftir að hafa umgengist þær í nokkrar vikur og talað við
þær að áfallastreituröskun er ekki eitthvað sem kemur upp sjálfs-
prottið í hugarheimi kvenna. Þessi röskun er hrein og klár afleiðing
ofbeldisverks,“ segir Atli Gíslason hrl. sem er meðal þeirra sem
blandað hafa sér í ritdeiluna um það hvort taka beri mark á
mati sálfræðinga á andlegum áverkum fyrir íslenskum dóm-
stólum.
Atli velkist ekki í vafa um að svo beri að gera. „Sérfræð-
ingar geta metið áfallastreituröskun. Ef slíkar afleiðingar
koma fram í kjölfar nauðgunar þá er ég þeirrar skoðunar að
fram séu komnar löglíkur á nauðgun. Það er fullkomin
sönnun samkvæmt réttarfarsreglum sakarmálaréttar.“ Að
mati Atla skýrist tregða margra íslenskra lögfræðinga við því
að viðurkenna andlega áverka af vanþekkingu. „Hins vegar
merki ég síðustu fjögur til fimm árin að dómstólar sýni
miklu meiri skilning á þessu, bæði héraðsdómstólar og
Hæstiréttur. Þannig að það hefur orðið þróun í jákvæða átt, þó ástandið sé ennþá
slæmt.“
Spurður hvort hann deili ekki þeim ótta starfsbræðra sinna að meintir brotaþolar
geti gert sér upp áfallastreituröskun svarar Atli því neitandi. „Það er alrangt að hægt sé
að gera sér upp áfallastreituröskun. Slík röskun sprettur ekki upp í hugarheimi kvenna
með lygi og vitleysu,“ segir Atli og bendir á að hyggist meintur brotaþoli ætla að gera
sér upp áfallastreituröskun þá geti góðir sérfræðingar metið það tiltölulega fljótlega
hvort svo sé. „Sú fullyrðing að brotaþolar geri sér upp andlega vanlíðan byggist á van-
þekkingu og styðst ekki við reynsluna af málum um rangar sakargiftir, því þær eru
ekki fleiri í nauðgunarmálum en öðrum sakamálum eða innan við 1% af kærumálum.“
Í greinum sínum kallar Þórdís Elva Þorvaldsdóttir eftir því að mótuð verði almenn
starfsregla um hvernig tekið sé á mati sálfræðinga á skjólstæðingum sem orðið hafa
fyrir nauðgun. Aðspurður segist Atli sammála þessu og bendir á að það sé á ábyrgð
rannsakenda að kalla sér til aðstoðar sérfræðinga eða dómkvadda matsmenn til að
greina áfallastreituröskun og aðra andlega áverka. Þannig sé ekki hægt að sakast bara
við dómara fyrir að taka ekki mark á mati sálfræðinga fyrir dómi ef nauðsynleg gögn
liggja ekki fyrir hverju sinni.
Atli bendir á að á sínum tíma hafi verið fjallað ítarlega um þverbresti í kerfinu þegar
kom að kynferðisbrotum gagnvart börnum. „Við því var brugðist með því að kalla til
sérfróða matsmenn á borð við sálfræðinga til að meta hugarheim barnsins og fara yfir
trúverðugleika framburðarins og þar fram eftir götunum. Því skyldi ekki mega yf-
irfæra þessa rannsóknaraðferð yfir á nauðgunarmál þar sem fullorðnir eiga í hlut?“
Afleiðing ofbeldisverks
’
Sú full-
yrðing að
brotaþol-
ar geri sér upp
andlega vanlíð-
an byggist á
vanþekkingu.
Atli Gíslason
F
yrir mér er þetta [greining sálfræðinga á áfallastreit-
uröskun] óáreiðanleg vísindi. Það er ekki hægt að bera þetta
saman við röntgenmynd af brotnu beini eða ljósmyndir af
sárum. Umræðan hefur verið á þá leið að það eigi að leggja
að jöfnu vottorð sálfræðings um andlega líðan brotaþola og lækn-
isvottorð sem lýsa áverkum. Þetta er auðvitað algjörlega ósam-
bærilegt,“ segir Sveinn Andri Sveinsson hdl. og tekur fram að hann
hafi það oft á tilfinningunni að vottorð sálfræðinga séu afgreidd eftir
pöntunum.
Að mati Sveins Andra dregur það úr trúverðugleika sálfræðings ef
hann er meðferðaraðili brotaþola. „Á milli brotaþola og sálfræðings
er yfirleitt samband skjólstæðings og meðferðaraðila. Að
því leyti er sálfræðingurinn eða sérfræðingurinn ekki óvil-
hallur,“ segir Sveinn Andri og bætir við: „Þetta eru mjög
sérstakar rannsóknir og við úttektir á þessu [áfallastreitu-
röskun] er farið eftir gátlista. Oft hefur maður á tilfinning-
unni að spurningarnar séu settar þannig fram gagnvart
skjólstæðingnum að hann hljóti oftast að svara með þeim
hætti að það leiði til svörunar við þessa röskun.“
Sveinn Andri segir að hægt sé að gera sér upp áfalla-
streituröskun. „Þannig leiddi bandarísk rannsókn á
stórum hópi bandarískra stúdenta í ljós að 91% þátttakenda, sem falið var að gera sér
upp áfallastreituröskun, sýndi augljós merki áfallastreituröskunar samkvæmt Miss-
issippi-skalanum,“ segir Sveinn Andri. Hér vísar hann til rannsóknar Calhoun, Earnst,
Tucker, Kirby og Beckham frá árinu 2000 sem Grant L. Iverson og Rael T. Lange gera
að umtalsefni í bókakafla sínum í bókinni Psychological Injuries sem út kom 2006, en
Mississippi-skalinn svonefndi er sjálfsmatspróf.
Að sögn Sveins Andra er hann algjörlega andvígur því að matið á því hvort sönnun
hafi tekist sé tekið frá dómurunum og sett í hendur sálfræðinga. „Gögn frá sálfræð-
ingum og geðlæknum geta í mesta lagi verið stuðningsgögn, þau geta verið ákveðnar
vísbendingar um sekt en aldrei sönnun nema í einhverjum algjörum undantekning-
artilvikum. Vottorð þyrfti þá að vera þeim mun afdráttarlausara og lýsa þannig um-
fangsmiklum sálrænum áhrifum að það geti nálgast það að vera óumdeilt og hægt væri
að byggja á því.“
Í ljósi þess að möt sálfræðinga á áfallastreituröskun eru notuð fyrir dómi í dag, t.d. í
líkamsræktarmáli nr. 381/2007 sem dæmt var í Hæstarétti þar sem miskabætur virðast
vera hækkaður m.a. vegna þess að brotaþoli þjáðist af áfallastreituröskun í kjölfar lík-
amsárásar, er þá ekki mikilvægt að það fari fram umræða um hvers eðlis þessi möt eigi
að vera, sem og hvort og hvenær eigi að taka mark á þeim sem gagn í dómsmáli? „Ég
held að öll umræða sé góð og þetta er kannski líka eitthvað sem þróast í dómskerfinu.
Fyrir svo sem áratug síðan hefði verið alveg ljóst að svona vottorð hefði aldrei dugað,“
segir Sveinn Andri og tekur fram að viðhorf dómara hafi í millitíðinni breyst. „Í mínum
huga er þetta neikvæð þróun. Mér finnst sakborningurinn ekki njóta vafans í sama
mæli og megin hugmyndafræðin kveður á um.“
Óáreiðanleg vísindi
’
Gögn frá
sálfræð-
ingum og
geðlæknum geta í
mesta lagi verið
stuðningsgögn.
Sveinn Andri
Sveinsson