SunnudagsMogginn - 13.06.2010, Síða 48

48 13. júní 2010
Þ
að er hálfleikur,“ sagði ég um
daginn eftir að ég hafði kynnt
mér stöðuna í leik KR og Selfoss
í meistaradeild karla í knatt-
spyrnu. Tengdafaðir minn, gamall Ís-
landsmeistari með KR, leiðrétti mig og
sagði: „Það er leikhlé.“ Fólkið í kringum
okkur hafði gaman af þessu.
Talað er um fyrri hálfleik og seinni
hálfleik. Orðabókin gefur reyndar einnig
upp orðin „í hálfleik“ í merkingunni „í
leikhléi“: „Í hálfleik var staðan 2:0.“ Það
réttlætir samt tæplega orð mín „Það er
hálfleikur.“ Þau eru rökleysa.
Þannig er þetta: Við orðum hlutina
ekki alltaf rökrétt. Tökum annað dæmi
sem oft heyrist: „Það er engin piparkaka
eins“. Hér væri víst betra að segja: „Það
eru engar tvær piparkökur eins.“ Við
sjáum það betur ef við breytum dæminu:
„Það er enginn maður eins.“ Þetta er
ótækt. Það eru engir tveir menn eins.
En hvað um orðasambandið„frá og
með áramótum“? Nægir ekki að segja
„frá áramótum“? Áramótin sjálf eru bara
eins og leiftur um nótt. Aftur á móti er
eðlilegt að segja „frá og með 1. júní“, því
að 1. júní er heill dagur þar sem ýmislegt
má bralla.
Og nú vík ég að öðru. Sum orð, sem oft
heyrðust eða sáust á prenti, virðast vera á
förum. Þetta á t.d. við um orðið „af-
brýðisamur“. Í blaði las ég nýlega að
slitnað hefði upp úr sambandi leikaranna
Jamie Kennedy og Jennifer Love Hewitt.
Hann var svo sagður hafa hringt sjálfur í
ljósmyndara þegar hann fór á stefnumót.
„Hann vildi gera Jennifer öfundsjúka,“
sagði í fréttinni. Ég hefði sannarlega kos-
ið að sjá þarna orðið „afbrýðisöm“. Það
orð hefur þrengri merkingu en „öfund-
sjúk“ og á því mun betur við í umræddu
tilviki. Samkvæmt orðabók er sá afbrýði-
samur sem er „öfundsjúkur og tortrygg-
inn gagnvart (hugsanlegum) keppinaut
um ástir eða hylli einhvers“.
Og meira um orðaforðann. Fimmtán
ára unglingur spurði mig um daginn hvað
það merkti að vera „orðheldinn“. „Það
merkir sama og þagmælskur,“ sagði ég
en fór samt strax að efast. Var ekki ein-
hver merkingarmunur þarna? Sennilega
er „orðvar“ nær því að merkja „þag-
mælskur“; „orðheldinn“ væri þá fremur
sá sem efnir orð sín (er haldinorður). Með
öðrum orðum: Orðheldinn maður þarf
ekki endilega að vera þagmælskur; og á
sama hátt getur verið að hinn þagmælski
sé ekki orðheldinn.
Höskuldur Þráinsson skrifaði fyrir
nokkrum árum skemmtilega grein í
Lestrarbókina okkar, greinasafn um
lestur og læsi. Þar velti hann fyrir sér
hugtakinu máltilfinning. Fyrst nefndi
hann þá tilfinningu sem hvert barn fær
strax við máltöku (ekkert barn segir t.d.
„ég hest sá“). Síðar tæki við máltilfinning
sem væri háð lestri, þjálfun og „allsherj-
arsamkomulagi“. Loks ræddi hann um
„þriðju tilfinninguna“, tilfinninguna fyr-
ir blæbrigðum í merkingu orða og setn-
inga, föstum orðatiltækjum og merkingu
tiltölulega sjaldgæfra orða.
Eitt af því sem Höskuldur nefndi í
þessu sambandi voru sagnirnar „sigra“
og „vinna“ og hann benti á að margir
notuðu þær jöfnum höndum. Við segjum:
Ég sigraði./Ég vann. Og: Ég sigraði Guð-
mund./Ég vann Guðmund. En „þriðja
máltilfinningin“ sniðgengur eftirfarandi
dæmi: Ég sigraði leikinn/glímuna/mótið.
Merking sagnanna „vinna“ og „sigra“ er
því ekki nákvæmlega sú sama.
Höskuldur dregur saman og segir:
„Einn merkingarþáttur (áhrifs)
sagnarinnar sigra er nefnilega sá að hinn
sigraði verður að vera keppinautur eða
andstæðingur en sögnin vinna getur ým-
ist merkt það að vinna einhvern and-
stæðing eða þá að vinna keppni.“
„Þeir sigruðu kosningarnar,“ sagði
stjórnmálamaður í Kastljósi um Jón
Gnarr og félaga. Samkvæmt „þriðju mál-
tilfinningunni“ hefði mátt orða þetta
öðruvísi: Þeir unnu kosningarnar/ Þeir
sigruðu í kosningunum.
Þeir sigruðu kosningarnar
og „þriðja tilfinningin“
’
Hann vildi gera
Jennifer öfundsjúka,“
sagði í fréttinni. Ég
hefði sannarlega kosið að
sjá þarna orðið „afbrýði-
söm“.
Það rann upp fyrir greinarhöfundi er hann fylgdist með fótboltaleik KR og Selfoss fyrir stuttu
að orðin „það er hálfleikur" eru rökleysa - rétt er að segja "það er leikhlé".
Morgunblaðið/Golli
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Þ
að var á þeim árum þegar ég
ráfaði um og svalt í Kristían-
íu, þessari undarlegu borg
sem enginn yfirgefur fyrr en
hann hefur látið á sjá …“
Svo hefst hin merkilega bók Sult-
ur, Sult, eftir Knut Hamsun sem kom
út fyrir 120 árum og er að margra mati
með merkustu bókum norrænnar bók-
menntasögu. Sem dæmi um það dálæti
sem fræðingar og fróðir hafa á bókinni
má tína til orð sem rithöfundurinn
kunni Isaac Bashevis Singer lét falla:
„Gervallar nútímabókmenntir tutt-
ugustu aldar eru af Hamsun komnar.
Thomas Mann og Arthur Schnitzler (…)
og meira að segja bandarískir rithöf-
undar eins og Fitzgerald og Hem-
ingway voru allir lærisveinar Hams-
uns.“
Sultur, sem kom út 1890, var
fyrsta skáldsagan sem gefin var út
undir höfundarnafninu Knut Hamsun,
en áður höfðu komið út þrjú skáld-
verk, það fyrsta skrifað á Knud Ped-
ersen og tvö til á Knud Pedersen Ham-
sund. Hluti út Sulti hafði birst
nafnlaust í dönsku tímariti 1888. Bókin
kom út á íslensku 1940 í þýðingu Jóns
Sigurðssonar frá Kaldaðarnesi og var
gefin út að nýju í liðinni viku á vegum
Forlagsins.
Á ystu mörkum siðmenningarinnar
Í inngangi Halldórs Guðmundssonar að
nýrri útgáfu Sults segir hann bókina
marka upphaf norrænna nútíma-
bókmennta og þar kemur einnig fram
að Hamsun virðist fljótlega hafa verið
mikið lesinn höfundur á Íslandi, þó
ekki endilega í þýðingum. Í samtali við
Halldór kemur það sama fram og hann
nefnir sérstaklega Gróður jarðar, en
Halldór Laxness skrifaði Sjálfstætt fólk
meðal annars til að andmæla þeirri sýn
á heiminn sem birtist í þeirri bók.
„Þeir Halldór og Hamsun voru báðir
gefnir fyrir að skrifa um menn sem eru
á ystu mörkum siðmenningarinnar,
fara út fyrir hana og nema nýtt land.
Þó að Hamsun sé svartsýnn á sið-
menninguna þá skrifar hann gamanleik
um þetta mál, því Gróður jarðar er í
raun kómedía. Halldór er aftur á móti
trúaður á mannlegt samfélag og þess
vegna skrifar hann sorgarleik um
manninn sem fer út fyrir,“ segir Hall-
dór.
Á þeim tíma sem Sultur varð til,
undir lok nítjándu aldarinnar, segir
Halldór að mikið hafi verið á seyði í
bókmennta- og listalífi Vesturálfu. Þá
hafi og komið fram mörg verk sem
telja megi brautryðjendaverk á ýmsum
sviðum, en af þeim sé Sultur meðal
annars merkileg fyrir það hve nútíma-
leg hún er enn þann dag í dag og líka
Upphaf nor-
rænna nú-
tímabók-
mennta
Fyrir 120 árum kom út bók um hungraðan flæk-
ing í Ósló eftir noska rithöfundinn Knut Hamsun.
Henni var fálega tekið á sínum tíma, en er nú
viðurkennd sem tímamótaverk í bókmenntasögu
Norðurlanda, og gott ef ekki Evrópu allrar.
Árni Matthíasson arnim@mbl.is
Halldór Guðmundsson skrifaði inngang að
nýrri útgáfu Forlagsins á Sulti hamsuns.
Lesbók