SunnudagsMogginn - 23.01.2011, Qupperneq 26

26 23. janúar 2011
Geðveikur maður fyrirfer sjer.
Síðastliðinn sunnudag vildi það til, að maður
fanst hengdur í smáskúr rjett hjá Hjeðinshöfða.
Við nánari athugun kom í ljós, að þetta var sjúk-
lingur frá Nýa-Kleppi, Hjörtur Jónatansson, að
nafni. Hafði hann dvalið þar síðan í marsmán-
uði. Var hann að jafnaði stiltur sjúklingur og
dagfarsprúður og var ekki að sjá, að líðan hans
væri með öðrum hætti þenna dag en venjulega.
Hann var að heyskap hinn rólegasti síðari hlut
dagsins. – Hjörtur Jónatansson var 45 ára gam-
all, ókvæntur.
(Geðveikur maður fyrirfer sjer, 1935, 31.júlí)
Svona hljóðaði frétt sem birtist í Morgunblaðinu ílok júlímánaðar árið 1935. Alþýðublaðið birtiáþekka frétt sama dag. Er þetta eins og hverönnur frétt um mannslát eða er eitthvað óboð-
legt við hana? Hefði verið sagt frá sjálfsvígi framámanns
á þessum tíma? Er hún barns síns tíma eða naut Hjörtur
Jónatansson minni mannhelgi vegna þess að hann var
vistmaður á Kleppi?
Siðferðisleg ábyrgð blaðamanna
Blaða-og fréttamenn eru fagstétt sem hefur líkt og
margar aðrar fagstéttir ákveðna siðferðslega ábyrgð og
samfélagsskyldur. Blaðamenn hafa þá skyldu að upplýsa
um það sem skiptir máli fyrir almenning og almanna-
hag. Það er bæði tæknilegur hluti starfssins og siðferð-
islegur sem gerir hana að fagstétt. Samkvæmt þriðju
grein siðareglna Blaðamannafélags Íslands væri ofan-
greind frétt ekki boðleg. Hún bryti í bága við ákvæðið
um að „Blaðamaður ... sýnir fyllstu tillitssemi í vanda-
sömum málum. Hann forðast allt, sem valdið getur sak-
lausu fólki, eða fólki sem á um sárt að binda, óþarfa
sársauka eða vanvirðu.“
Það er tvennt sem blaðamannastéttin þarf öðrum
fremur að berjast við nú á dögum en það er hlutlægnin
og eigendavaldið. Spurningin um fréttahlutlægni hefur
leitt til mikillar fræðilegrar umræðu. Það er kjarni um-
ræðunnar og reynsla blaðamanna að hlutlægnivandinn
sé nálægur í fjölmiðlun og ónáði blaða- og fréttamenn
frekar en aðrar stéttir sem starfa við boðmiðlun á öðrum
sviðum eins og við miðlun menningar. Fjölmiðill á nán-
ast allt undir því að almenningur treysti því að hann sér
hlutlægur, þó að hugmyndin um það virðist ekki verða
þekkt fyrr en á 20. öld.
Það getur verið erfitt fyrir blaða- og fréttamenn að
starfa í markaðsþjóðfélagi. Erlendar rannsóknir benda
til þess að siðfræðin sem áður einkenndi „fjórða valdið“
víki í sumum tilvikum fyrir hagnaðarvon útgáfufyr-
irtækja. Hérlendis getur smæð samfélagsins skapað auk-
in vanda vegna tengsla sem einkenna oft lítil samfélög.
Almenningur hins vegar metur stéttina verðleikum
vegna ætlaðrar fagmennsku og almennt er trúverð-
ugleiki hennar mikill. En jafnvel þótt blaðamenn standi
ekki alltaf undir traustinu þá gerir almenningur sjaldn-
ast neitt í því eins og t.d. þegar meiðandi orðanotkun
eða fordómafull umfjöllun birtist í fjölmiðlum.
Baráttan við eigendavaldið
Eignarhald fjölmiðla og sú staðreynd að fjölmiðlar eru
markaður fyrir auglýsingar er nátengd hlutlægnisvand-
anum. Þróunin hefur verið sú að æ fleiri fjölmiðlar safn-
ast á hendur fárra og til verða fjölmiðlasamsteypur, bæði
erlendis og hérlendis. Eigendur geta haft beint og óbeint
dagskrárvald og geta sett það á oddinn í umfjöllun fjöl-
miðla sinna sem þeir kjósa, t.d. með ráðningum fjöl-
miðlafólks sem hefur líkar skoðanir og þeir. Eigendur
ásamt ritstjórum hafa dagskrárvald og geta komið sínum
áhugamálum og skoðunum að. Ekki eru til neinar rann-
sóknir sem sýna með óyggjandi hætti að samþjöppun
eignarhalds hafi neikvæð áhrif á fjölbreytileika efnis.
Hins vegar virðist, þar sem samkeppnin er hörðust, af-
leiðingin geta orðið sú að allir fjölmiðlar bjóði upp á líkt
efni sem höfði til sem flestra. Það er því líklegt að staðal-
ímyndir verði meira áberandi.
Stundum er talað um að fjölmiðlar skapi heimsmynd
almennings og það er að mörgu leyti rétt. Nú virðist sem
fjölmiðlar líkist sífellt meir hver öðrum og eru að verða
einsleitari. Heimsmynd okkar, sú sem við upplifum
jafnt í fréttum sem afþreyingarefni, er því líklegri í
framtíðinni að bjóða upp á einfaldar, staðlaðar ímyndir,
efni sem er ódýrt að framleiða og framleiðendur eru
vissir um að selja.
Fjölmiðlar eru snúið fyrirbæri og það er meira en blæ-
brigðamunur framleiðslu þeirra og bakaðra bauna. Þeir
miðla ekki aðeins fréttum og afþreyingu heldur einnig
auglýsingum, sem stundum er eina uppspretta tekna
þeirra. Neytendamarkaður fjölmiðla er því um leið
markaður fyrir auglýsingar af ýmsu tagi. Samkeppnin
um auglýsendur er gífurleg og til þess að afla þeirra
þurfa fjölmiðlar að sýna fram á að þeir hafi neytendur.
Val ritstjórna á efni í fjölmiðil byggist oftar en ekki á
hversu söluvænlegt það er frekar en að það hafi sam-
félagslegt gildi eða sé fræðandi þó að það geti vissulega
farið saman.
Siðareglur blaðamanna til bjargar?
Framundan eru erfiðir tímar í fjölmiðlun á Vest-
urlöndum. Flestir fjölmiðlar glíma við fjárhagsþreng-
ingar og í slíku árferði reynir á siðferðisþrek frétta- og
blaðamanna, þar sem auk ofangreindra áskorana bætast
við aukið vinnuálag, tímaþröng og auknar framleiðni-
kröfur. Fjölmargar erlendar rannsóknir sýna að umfjöll-
un um geðraskanir og fólk með geðraskanir er og hefur
verið neikvæð í fjölmiðlum á Vesturlöndum og ýtt undir
fordóma og félagslega skömm gagnvart þessum hópi.
Siðareglur blaðamanna, sem eru áþekkar um flest Vest-
Blaðamennska
og geðraskanir
í markaðs-
þjóðfélagi
Í annarri greininni í greinaflokki um birtingamyndir geð-
raskana og fólks með geðraskanir í fjölmiðlum, bæði al-
mennt og í Morgunblaðinu á tímabilinu 1993-2008, er
fjallað um áskoranir sem frétta- og blaðamenn mæta í
starfi og hvernig hægt væri að bæta þessa umfjöllun.
Unnur H. Jóhannsdóttir
Fólk með geð-
raskanir finnur mest
fyrir fordómum
Í skýrslu sem Þjóðmálastofnun Háskóla Íslands gerði fyrir
Öryrkjabandalagið, Lífskjör og hagir öryrkja, sem gefin var
út árið 2010, kemur í ljós að hæsta hlutfall þeirra sem
finna til einangrunar er í hópi geðfatlaðra en um 35%
þeirra finna til mikillar einangrunar á móti 21% sem hafa
lægsta hlutfallið en það er hjá þeim sem hafa hjarta-,
æða- eða öndunarfærasjúkdóma. Marktækt samband var
á milli tegundar fötlunar og þess hvort fólk fann fyrir for-
dómum vegna örorku sinnar eða fötlunar. Hæst var hlut-
fallið hjá þeim sem vor með greiningu um geðröskun en
56% þeirra finna fyrir fordómum. Lægsta hlutfallið var með-
al þeirra sem hafa fengið hjarta- eða lungnasjúkdóma eða
29%. Þeir sem eru með geðgreiningu finna einnig hæst
hlutfall fordóma hjá fjölskyldu (45%) og meðal kunningja
(52%).