Ný saga - 01.01.1999, Blaðsíða 69

Átökin um Atlantshafsbandalagið
Stefán Pálsson
Vopnlausir væringjar
NATÓ-aðild íslendinga og barátta friðarsinna gegn henni
Með því að hverfa úr Atlantshafsbandalag-
inu og taka upp hlutleysisstefnu vora að
nýju værum vér ekki einungis að gera það,
sem sjálfsagt er og í voru valdi stendur til
að bjarga lífi þjóðarinnar, ef svo hörmulega
skyldi til takast, að styrjöld skylli á, heldur
værum vér með því beinlínis að sluðla að
því að koma í veg fyrir styrjöld.1
Svo SEGIR í ritinu Friðlýstu Icmdi, sem gefið
var út af samnefndum samtökum árið 1958.*
Þar var urn að ræða félagsskap rithöfunda og
menntamanna sem stofnað var til m.a. í því
skyni að þrýsta á ríkisstjórn Hermanns Jónas-
sonar að standa við samþykkt Alþingis frá 28.
mars 1956 um uppsögn herstöðvasamningsins
við Bandaríkin. Þá börðust samtökin fyrir því
að hlutleysisyfirlýsingin frá 1918 yrði endur-
nýjuð og að ísland segði sig úr Atlantshafs-
bandalaginu í samræmi við hana.
Friðlýst land var hlekkur í langri keðju ís-
lenskra friðarhreyfinga sem barist hafa gegn
veru erlends herliðs hér á landi og vígvæðingu
í heiminum. Eins og flestar slíkar hreyfingar
komust forsvarsmenn samtakanna að þeirri
niðurstöðu að ekki yrði skilið á milli her-
stöðvabaráttunnar og andstöðunnar við veru
Islands í NATO. Sú niðurstaða var engan
veginn sjálfsögð og hafði hún veruleg áhrif á
þróun og eðli friðarbaráltunnar hérlendis.
í greininni verður fjallað urn ástæður og
áhrif þessarar einörðu NATO-andstöðu ís-
lenskra friðarsinna, en það er mat höfundar
að sagnfræðingar sem fjalla urn stjórnmála-
sögu lýðveldistímans hafi ekki gert friðar-
hreyfingunni nægilega góð skil. Þá verður
veru Islands í Atlantshafsbandalaginu skipt
upp í tvö tímabil, sem hafa mismunandi ein-
kenni og það rökstutt að sú eðlisbreyting sem
orðið hefur á aðild landsins að bandalaginu
hafi ekki orðið vegna breyttra viðhorfa þjóð-
arinnar eða stjórnmálaflokka, heldur hafi
framkvæmdavaldið sjálft átt frumkvæði að
henni.
Aður en lengra er haldið er rétt að taka
það l'ram að höfundur er andstæðingur aðild-
ar íslands að Atlantshafsbandalaginu og telur
hana hafa orðið þjóðinni til lítillar blessunar.
Þessi afstaða byggist á þeirri sannfæringu að
hernaðarbandalög muni aldrei geta tryggt
frið í heiminum. Nýlegir atburðir á Balkan-
skaga hafa aðeins orðið til að styrkja þessa
sannfæringu.
Tvö tímabil NATO-aðildar
A þeim 50 árum sem íslendingar hafa verið
aðilar að NATO hafa vitaskuld átt sér stað
iniklar breytingar á þátttöku landsins í banda-
laginu og afstöðu almennings og stjórnmála-
manna til einstakra þátta í starfi þess. Því er
nauðsynlegt að skipta þessari hálfu öld upp í
tvö tímabil, þar sem eðlisbreyling hefur átt
sér stað á aðildinni. Hér er því haldið fram að
Islendingar hafi breyst úr því að vera óvirk og
áhugalítil aðildarþjóð í virkan þátttakanda
sem starfað hefur meira af vilja en mætti inn-
an bandalagsins. Þótt skilin milli þessara
tímaskeiða séu ekki skýr, þykir höfundi henl-
ugt að miða við eftirfarandi skiptingu:
1) Óvirka tímabilið - frá 1949 til 1983.
2) Tímabil aukinna afskipta - frá 1983.
Þegar talað er um óvirka þátttöku íslands í
Atlantshafsbandalaginu er átt við það tóm-
læti sem kenna má í afstöðu fjölmiðla og al-
mennings, en þó einkum stjórnmálamanna, í
garð bandalagsins. Lengst af þessu tímabili
tóku Islendingar til að mynda engan þátt í
störfum hermálanefndar þess, enda til þess
ætlast að þar sætu einkum herráðsforingjar
einstakra aðildarríkja. Utanríkisráðherrar ís-
Hér er því
haldið fram aö
íslendingar hafi
breyst úr því að
vera óvirk og
áhugalítil aðild-
arþjóð í virkan
þátttakanda
sem starfað hef-
ur meira af vilja
en mætti innan
bandalagsins
67