Ný saga - 01.01.1999, Blaðsíða 101

Er Oddaverjaþætti treystandi?
Stefánsson, einn þeirra sem trúir frásögn
Oddaverjaþáttar um staðamál, bendir rétti-
lega á að ekkert hafi gerst: „Þótt [Þorlákur]
krefðist óskoraðs forræðis fyrir kirkjum og
kirknafé, fylgdi hann því í reynd ekki fastar
fram en svo, að staða kirkjubænda breyttist
ekki að ráði, þótt hann fengi kröfunr sínurn
framgengt í orði kveðnu.“51 Þetta er hin sagn-
fræðilega staðreynd, á hinn bóginn er Odda-
verjaþáttur soðinn saman að frumkvæði Árna
Þorlákssonar og lýsir eigin atferli hans en
ekki Þorláks, aðeins er skipt urn nafn á bysk-
upum. Þorlákur er þar vegna þess að hann er
hinn helgi byskup og mestur stuðningur í
honum. Einnig hefur mátt nýta sér fæð þeirra
Jóns Loftssonar út af Ragnheiði byskupssyst-
ur til að búa til deilu þeirra um yfirráð yfir
Oddastað, áþekka raunverulegri deilu Árna
og Oddaverja sem þá hefur staðið yfir.
Þeir sent hafa viljað trúa Oddaverjaþætti
þrátt fyrir þögn annarra heimilda hafa helst
gripið til bréfs Eysteins erkibyskups til ís-
lenskra höfðingja frá 1179 eða 1180 þar sem
þeir eru hvattir til hlýðni við „boðorð“ Þor-
láks byskups. Þau orð hafa verið túlkuð svo
að hér víki byskup að staðamálum.52 Líklegra
virðist að átt sé við skriftaboð Þorláks bysk-
ups sem varðveist hafa.53 Sjö afrit af bréfum
erkibyskups til íslendinga frá þessum árum
eru varðveitt og er þar m.a. fjallað um kirkna-
frið, vopnaburð og vígaferli klerka, hórdóm,
munaðlífi og þeir eru áminntir sem taka kon-
ur herfangi. Jón Loftsson og Gissur Hallsson
eru sérstaklega áminntir fyrir „ohreinlife ...
og kvenna far.“54 Staðamál eru hvergi nefnd,
það þarf að lesa þau á milli línanna. Full
ástæða hefði þó væntanlega verið til að
geyma bréf Eysteins erkibyskups þess efnis.
En þau eru ekki til.
Oddaverjaþáttur er ótrúverðug heimild.
Hann er ritaður allnokkru síðar en atburðirn-
ir sem þar er greint frá gerðust. Þó er þar eigi
að síður meira af beinni ræðu en í eldri sög-
um. Þar er ekki fátt urn kraftaverk og sagan
ber svipmót samtíma síns fremur en sögutím-
ans. Ýrnsar staðhæfingar um menn og málefni
fá ekki staðist frekari athugun. Eigi að síður
hafa menn valið að telja hann trúverðugri
heimild en A-gerð Þorlákssögu og hver fræði-
maðurinn á fætur öðrurn hefur þulið sömu
tuggu um að A-gerð þegi yfir einhverju sem
síðan sé upplýst í B-gerð sögunnar og einkum
í Oddaverjaþætti. Því rniður stendur Odda-
verjaþáttur ekki undir því trausti. Gagnrýnin
skoðun sýnir að heimildargildi hans ber að
taka með miklum fyrirvara. Þá þarf jafnframt
að endurmeta eðli og urnfang staðamála
hinna fyrri.
Tilvísanir
1 Þær eru oflast kallaðar A og B. A er talin eldri, rituð um
aldamótin 1200. B-gerð er rituð seinna en 1220 en í raun-
inni er ekki vitað hvenær á 13. öld hún er rituð þó að
sterk rök hnígi til að hún sé e.t.v. frá ofanverðri öldinni.
2 Jón Böðvarsson, „Munur eldri og yngri gerðar Þorláks
sögu“, Saga 6 (1968), bls. 81-94.
3 Sama rit, bls. 84-92.
4 Sama rit, bls. 93.
5 „Sk0nt disse sammenstód nok bærer præg af at være
iscenesat af en forf. med dramatisk talent, runtmer de en
sádan rigdom pá detaljer, at man má fá det indtryk at han
har haft adgang til velunderrettede meddelere." Jón
Helgason, „Þorláks saga helga." Kulturhistorisk leksikon
for nordisk middelalder fra vikingetid til reformationstid
XX (Kaupmannahöfn, 1976), d. 388-90.
6 Jónas Kristjánsson, „Bókmenntasaga." Saga íslands II
(Reykjavík, 1975), bls. 244.
7 Sverrir Tómasson, „Kristnar trúarbókmenntir í óbundnu
máli“, íslensk bókmenntasaga I. Vésteinn Ólason rit-
stýrði (Reykjavík, 1992), bls. 477. Á hinn bóginn er lat-
ínutextinn sambærilegur við A-gerð Þorlákssögu en ólík-
ur B-gerð þegar að því kentur að ræða deilumál. í latínu-
textanum er hjá því sneitt að Þorlákur hafi átt við slíkan
vanda að stríða og raunar gengið mun lengra í því en í A-
gerð, til að ntynda í frásögn af því þegar Þorlákur tekur
við staðarforráðum í Skálholti.
8 Sama rit, bls. 475.
9 Sjá t.d. Magnús Stefánsson, „Kirkjuvald eflist“, Saga ís-
lands II (Reykjavík, 1975), bls. 96-104.
10 Jón Böðvarsson, „Munur eldri og yngri gerðar Þorláks
sögu“, bls. 82. Hann nefnir þá fræðintenn í nntgr.
11 Sama ril, bls. 83.
12 Unt þetta veröur nánar fjallað í formála byskupasagnaút-
gáfu Hins íslenska fornritafélags sem nú er senn á leið í
útgáfu (16. bindi).
13 Byskupa sQgur. 2. hæfte. Jón Helgason gaf út. Editiones
Arnamagnæane, ser. A, vol. 13,2 (Kaupmannahöfn,
1978), bls. 179. Undirrituð hafa samræmt stafsetningu til
nútímahorfs hér og annarstaðar.
14 Sama rit, bls. 184.
15 Sama rit, bls. 187.
16 Sarna rit. bls. 193-94.
Er þar meðal
anrtars fjallað
um kirknafrið,
vopnaburð og
vígaferli kierka,
hórdóm, mun-
aðlífi og þeir
eru áminntir
sem taka
konur herfangi.
Jón Loftsson og
Gissur Hallsson
eru sérstaklega
áminntir fyrir
„ohreinlife...
og kvenna far“
Oddaverjaþáttur
er ótrúverðug
heimild. Hann
er ritaður all-
nokkru síðar en
atburðirnir sem
þar er greint frá
gerðust
99