Ný saga - 01.01.1999, Blaðsíða 96

/ / t
Armann Jakobsson og Asdís Egilsdóttir
Hér er greini-
lega ætlunin
að skapa nýja
dýrlingsmynd
af Þorláki.
Hann er ekki
lengur aðeins
kirkjuhöfðingi
heldur einnig
píslarvottur, eins
og aðrir helgir
byskupar sem
fylgdu eftir kirkju-
rétti og voru
ofsóttir fyrir
Mynd 2.
Altarisklæði frá
Hólum með myndum
þriggja íslenskra
dýrlinga. Heilagur
Þorlákur er lengst til
hægri. Hinir eru Jón
biskup Ögmundar-
son og Guðmundur
góði.
Augljóslega mun þó átt við þau líka þegar
rætt er um „suma menn“ og „höfðingja" sem
Þorlákur var ekki samhuga við, ekki síður en
frillulífi Jóns Loftssonar.
í ljósi þessara hugmynda- og stíleinkenna
A-gerðar Þorlákssögu virðist heldur langsótt
að halda að þannig sé sagt frá deilum Þorláks
við höfðingja til þess að hlífa Jóni Loftssyni.
Þegar A-gerð Þorlákssögu er rituð hefur
hegðun Jóns verið öllum kunn og ekki til
neins að þegja yfir henni. Enda er það ekki
gert, samviskusamlega er greint frá deilum
Þorláks við höfðingja út af hjúskaparbrotum
og engin fjöður dregin yfir það. Það er
ósennilegt að þessi háttur hefði verið hafður á
ef ætlunin hefði verið að sýna Jóni og syni
hans og Ragnheiðar, Páli byskupi, sérstaka
tillitssemi. Á hinn bóginn eru engin nöfn
nefnd enda er það ekki háttur A-gerðar Þor-
lákssögu, sama hverjir eiga í hlut.
Heimildargildi Oddaverjaþáttar
Auk Oddaverjaþáttar er það einkum formáli
B-gerðar sem munar frá A-gerð. Bæði þar og
í formála Oddaverjaþáttar er tekið sérstak-
lega fram að „í fornum framburði sögunn-
ar“21 hafi ekki næg áhersla verið lögð á það
mótlæti sem Þorlákur byskup hafi orðið að
þola í embætti. Eins og Jón Böðvarsson benti
á og t.d. Sverrir Tómasson hefur tekið undir
eru þessi formálsorð skýrastur vitnisburður
um nýja ritstjórnarstefnu B-gerðar Þorláks-
sögu. Formáli Oddaverjaþáttar hefst á þessa
leið:
MéZZEEgáÁmm
En sakir þess að greint er nokkuð af sælu
siðferði þessa blessaða byskups og ei síður
af hans byskuplegri röksemd með heilagri
hófsemd, því er vel fallið þessu næst að
með eiginlegu máli og atburðum heyrist
þeir vottar er það prófa hversu maklegur
Þorlákur var að bera hirðisnafnið og reikn-
ast eilíflega milli þeirra byskupa er fram
fylgdu lögum almáttugs guðs í fremsta
megni og eigi hlífðu heldur sjálfs síns lík-
ama undan ofsóknarsverði, þó að guð er
öll hefir völdin skipi bæði fyrir sína ásján
rosas og lilia, sér lil lofs og dýrðar.22
Hér er greinilega ætlunin að skapa nýja dýr-
lingsmynd af Þorláki. Hann er ekki lengur að-
eins kirkjuhöfðingi heldur einnig píslarvottur,
eins og aðrir helgir byskupar sem fylgdu eftir
kirkjurétti og voru ofsóttir fyrir. Aðaláherslan
í Oddaverjaþætti verður síðan á tilraunir Þor-
láks til að koma á nýjum siðum, í hjúskapar-
málum og víðar. Frá þeim var einnig sagt í A-
gerð en í B-gerð er aftur á rnóti lögð meiri
áhersla á móllætið sem af þessu hlaust en urn
það er lítt fjallað í A-gerð þó að fram komi að
Þorlákur „bar þolinmæðlega meingerðir
manna“.23
Þessi skýra hneigð B-gerðarinnar verður
fyrst á vegi þess sem hyggst skera úr um heirn-
ildargildi B-gerðar og Oddaverjaþáttar. Jón
Böðvarsson sýndi fram á að hún hefði áhrif á
frásögnina þó að bæði hann og aðrir hafi eft-
ir sem áður talið B-gerð betri heimild en A-
gerð. Annað sem huga þarf að í því sambandi
er aldur sögunnar en það hefur nokkuð farist
hjá hingað til. Það er ólíklegra að nrenn kom-
ist upp með rangfærslur í samtíðarsögu en
sögu sem rituð er heilli öld síðar en atburðir
gerðust og þeir eru hætlir að vera nrönnum í
fersku minni. Flestir eru á einu máli um að A-
gerð sé rituð skömmu eftir andlát Þorláks, B-
gerð er hins vegar yngri, „talin samin eftir
1222 því að Sæmundar Jónssonar, Loftssonar,
er þar minnst eins og hann sé látinn fyrir
nokkru".24 Að mati Jóns Böðvarssonar er hún
samin á dögurn Árna byskups Þorlákssonar.25
Samkvæmt því er hún rituð nær öld síðar en
Þorlákur varð byskup og rýrir það eitt sér
heimildargildi hennar verulega. Þessu lil
stuðnings má benda á að í þællinum eru ýrnis
stíleinkenni sem hafa þótt ungleg. Þar rná
94