Ný saga - 01.01.1999, Blaðsíða 97

Er Oddaverjaþætti treystandi?
nefna allmikla notkun lýsingarháttar nútíðar
og ávarpsins „herra“ sem oft er viðhaft urn
Þorlák byskup og raunar einnig Arna byskup
í sögu hans.26 Fræðimenn hafa sniðgengið
þann vanda með því að telja þáttinn byggja á
fornum heimildum. Þær eru þó engar til og
eru aðeins nauðsynlegar þeinr sem stritast við
að trúa Oddaverjaþætti í einu og öllu.
í Oddaverjaþætti er bein ræða afar tíð sem
vekur grunsemdir. Bent hefur verið á að í
Þorgilssögu og Hafliða sé bein ræða sérstak-
lega tíð en sagan þó rituð mun síðar en at-
burðir hennar eiga sér stað. Hefur þetta orð-
ið til þess að heimildargildi sögunnar er dreg-
ið í efa.27 Með svipuðum rökum má draga í
efa að tilsvör manna sem höfð eru eftir í
Oddaverjaþætti hafi varðveist orðrétt í heila
öld. Um leið verður annað efni þáttarins tor-
tryggilegra. Þá má nefna það að í þættinum er
Þorlákur byskup látinn hvetja til þess að ís-
lendingar hafi sömu skipan á staðamálum og
Norðmenn og bætir við: „Er það og ei rétl
eða þolanlegt að þetta hið fátæka land standi
eigi undir einum lögum og þar.“28 Þessi orð
eru notuð í bréfum erkibyskupa frá ofan-
verðri 12. öld en ennþá frekar munu þau hafa
átt við á seinni hluta 13. aldar, þegar íslend-
ingar höfðu fengið einn konung og í Noregi.29
Oddaverjaþætti hefur auk þess verið talin
til tekna smáatriðafjöld („rigdom pá de-
taljer").30 Þar koma sem sagt fram ýmsar
staðreyndir, rétt eins og í sögum Sturlungu.
Sögur Sturlungusafnsins er allar fullar af upp-
lýsingum um menn og málefni en á hinn bóg-
inn eru þær misréttar og sögurnar því ekki all-
ar góðar heimildir. Þannig er margra stað-
reynda getið í Þorgilssögu sem ekki standast
nánari athugun. Eins er með Oddaverjaþátt.
Þar er ekki fátt um staðreyndir og rnargar fá
án efa staðist en þó eru þar verulegar villur.
Nægir að nefna nokkur dæmi þessu til stuðn-
ings.
Ein lykilpersóna sögunnar er Ragnheiður,
systir Þorláks byskups og frilla Jóns Loftsson-
ar. Þau Jón skilja að lokum og hún er gift
austmanni sem Arnþór heitir og „kom frá
þeim rnargt manna“, eins og sagan segir.31
Samkvæmt tímatali sögunnar gerist þetta vart
fyrr en árið 1185, eftir Bæjar-Högna mál, og
gæti gerst nrun síðar. Þar sem Ragnheiður og
austmaðurinn eiga marga afkomendur er
eðlilegt að álykta að hún sé þá enn í barneign
og hafi jafnvel átt fleiri en eitt barn, úr því að
afkomendur eru orðnir margir þegar Odda-
verjaþáttur er ritaður. Á því eru raunar þeir
meinbugir að hún er móðir Páls byskups sem
fæddur er árið 1155 og í Þorlákssögu kemur
fram að foreldrar þeirra Ragnheiðar brugðu
búi þegar Þorlákur er ungur og sennilega fyrr
en árið 1140. Ragnheiður er því í allra yngsta
Iagi 45 ára þegar hún fer að hlaða niður börn-
um með austmanninum og raunar gefur
Oddaverjaþáttur tilefni til að ætla að hún sé
mun eldri því að sagt er þau Jón Loftsson hafi
„elskast frá barnæsku“.32 Þá setningu er eðli-
legast að skilja svo að átt sé við barnæsku
beggja. Þá er Ragnheiður sextug þegar hún
giftist austmanninum og ætla má að frjósemi
hennar sé þá ekki mikil.
Nú er hægt að nota ýmsar björgunar-
aðgerðir til að láta allt koma heirn og sam-
an. í fyrsta lagi er hægt að segja sem svo að
sagan sé ekki endilega í réttri tímaröð og
kannski hafi Ragnheiður gifst austmanninum
skömmu eftir 1180. Einnig má geta þess að
eftir að sagt er frá æskuástum Jóns og Ragn-
heiðar er þess getið að „þó átti hún við fleir-
urn mönnum börn“33 og þá má halda því fram
að Ragnheiður hafi e.t.v. átt barn eða börn
með Arnþóri austmanni meðan hún fylgir
Jóni en þau síðan gifst í ellinni. En sagan veit-
ir ekki annað tilefni til að ætla þetta en þver-
sagnir sínar og því virðist hreinlegra að játa
að tímaskyn Oddaverjaþáttar sé bjagað. Þó
að rétt kunni að vera sagt frá ævi Ragnheiðar
í meginatriðum er Oddaverjaþáttur ótæk heim-
ild til nákvæmari tímasetningar atburða í lífi
hennar. Og fer þá heldur að verða lítið úr því
ríkidæmi smáatriðanna sem þættinum hefur
verið hælt fyrir.
Þá má geta þess að ekki verður annað séð
af Oddaverjaþætti en Jón ætli sér að ganga í
klaustur að Þorláki lifanda og beinlínis er sagt
að hann deyi skömmu síðar.34 En alkunna er
að Jón Loftsson deyr ekki fyrr en árið 1197 og
er í fullu fjöri frarn á seinasta ár. Þorlákur
andaðist hins vegar árið 1193. Það yrði aftur á
móti seint ráðið af frásögn Oddaverjaþáttar.35
Þá er sagt um Eyjólf stallrylting að eftir að
honum lenti saman við Þorlák hafi hann og
Mynd 3.
Helgur biskup í
fullum skrúða,
hugsanlega
heilagur Þorlákur.
Myndin er á bagli
úr rostungstönn
frá 15. öld sem
varðveittur er á
Viktoriu- og
Albertssafninu í
London.
Þá má halda
því fram að
Ragnheiður
hafi e.t.v. átt
barn eða börn
með Arnþóri
austmanni
meðan hún
fyigir Jóni en
þau síðan gifst
í ellinni
95