Ný saga - 01.01.1999, Blaðsíða 59

„Hlutlægni er ekki lengur í tísku“
ræðum. Auðvitað var framlag þeirra ekki
alltaf til góðs, svo ég nefni bara Heinrich von
Treitschke [einn þekktasti boðberi gyðinga-
haturs á ofanverðri 19. öld].
Mig langar að víkja nánar að þeim breyt-
inguni sem urðu á vestrœnni menningu kring-
um aldamótin 1800 og áhrifum þeirra á sagna-
ritunina. T.d. urðu til fjölmargir pólitískir „is-
mar“. Voru þessar breytingar forsenda þess að
hœgt var að fara að „nota“ fortíðina ípólitísk-
uni tilgangi, t.a.ni. til þess að styrkja þjóðar-
einingu?
Ég tel að öil þjóðfélög hafi búið sér til
sjálfsmyndir sem byggðust á einhvers konar
sameiginlegum minningum og það gildir ekki
aðeins um nútímann heldur einnig um
fornöldina. Mjög mörg þjóðfélög til forna,
einnig þau sem ekki töldust til hins vestræna
heims, áttu sér epískar ritminningar. Menn
bjuggu til sögu og sjálfsmyndir um leið.
En gegndi ekki liið svokallaða almennings-
álit sem varð til á 18. og 19. öld mikilvœgu
hlutverki? Veitti það ekki þessum sjálfsmynd-
um aukið brautargengi?
Jú, þetta var samspil á milli sagnfræðinga
og umhverfisins. Tökum Þýskaland sem
dæmi. Þar myndaðist sterk þjóðvitund á 19.
öld, ekki vegna þess að sagnfræðingar byggju
hana til úr engu, heldur var þetta gagnvirk
þróun. Þeir voru bæði afsprengi og þátttak-
endur í sköpun þessarar vitundar. Ég er ekki
vel að mér um íslenska sögu en lítum á Nor-
eg. Þar tóku sagnfræðingar og málfræðingar
virkan þátt í því að skapa norska þjóðvitund á
19. öld og ruddu þar með brautina til endan-
legs sjálfstæðis 1905.
Höfðu þá hinar miklu þjóðfélagsbreytingar
í kringum 1800 engin marktœk áhrifá sagna-
ritunina?
Jú, að sjálfsögðu. Þetta flókna ferli sem við
köllurn nývæðingu þjóðfélagsins breytti þess-
um tengslum og sérstaklega þó tilkoma
lieimsvaldastefnunnar. Ég held að það sé best
að skýra hvað ég á við með dæmi frá árinu
1736, en þá kom út í Bretlandi 36 binda ritröð
undir titlinum Universal History. Þessar bæk-
ur urðu svo vinsælar að þær voru þýddar á
nokkrar helstu tungur álfunnar. Það rnerki-
lega við þetta framtak var að fjallað var um
allar heimsálfur. Höfundarnir voru ekki sér-
þjálfaðir sagnfræðingar og þetta var hreint
einkaframtak. Ritröðin var þannig byggð upp
að lesendur gátu gripið þar niður sem þeir
vildu og lesið sér til afþreyingar. Það fór ótrú-
lega lítið fyrir kynþáttahatri í textunum en
það er einkar athyglisvert að löndum svörtu
Afríku var lýst með sarna hætti og Vestur-
löndum: stjórnarháttum, fjölskyldugerð, lands-
háttum, framleiðslugreinum, mataræði og
trúarbrögðum, svo eitthvað sé nefnt. Þetta
voru ekki þjóðarsögur, eins og við þekkjum
þær frá 19. og 20. öld.
Frásagnirnar fylgdu engum einum frásagn-
arhætti heldur voru þær safn ntargra sagna
eða söguþráða. Þetta var sannkölluð fjölsaga
(history in plural). Því er í rauninni lítill
rnunur á þessari Universal History og riturn
Forn-Grikkjans Heródótusar. Og svo kernur
upplýsingin og breytir sagnarituninni - síðan
þá erum við með eina sögu. A 19. öld eru
menn almennt farnir að skrifa Söguna með
stórum staf (History in singular). Hún fjallaði
næstum eingöngu um stjórnmál þjóðríkja eða
urn samskipti þeirra. Það sem meira er, Sag-
an varð l'yrst og fremst að sögu Vesturlanda,
aðeins þau áttu sér sögu. Hugsuðir eins og G.
W. F. Hegel, Leopold von Ranke og Karl
Marx héldu því nefnilega fram að Indverjar
eða Kínverjar ættu sér enga sögu. Þetta
hljómar einkennilega nú en við skulum ekki
Mynd 2.
Hjónin Wilma og
Georg G. Iggers.
Wilma hefur
einnig verið virk
á sviði fræðanna.
Þau eru nú að
rita sameiginlega
ævisögu sína.
57