Svart á hvítu - 01.01.1979, Blaðsíða 53

ann ekki aöeins til að hlusta heldur
einnig til aö tala, einangra hann ekki
frá umhverfinu heldur tengja hann
því .. . Þessar hugmyndir, sem eru
óframkvæmanlegar í þessu þjóö-
skipulagi en framkvæmanlegar í
öðru, eru í raun aöeins eölilegar af-
leiöingar tækniþróunarinnar, en
þær munu jafnframt verða snar
þáttur í mótun nýs þjóöskipulags."
(Brecht, Radiotheorie, 1932).
3. Skelfingarmynd sú sem
George Orwell málaöi á sínum tíma
af einfasa (monolitisk) fjölmiðla-
kerfi, á sér rætur í ódíalektískum og
úreltum skilningi á eöli fjölmiðla.
Ekki er lengur hugsanlegt að
hafa pottþétt miðstýrt eftirlit með
slíkum kerfum. Unnt er aö sýna
fram á meö kerfisfræðilegum rökum
aö fari sambands- eða samskipta-
kerfi (á fræðimáli: þráðnet) út fyrir
viss stærðarmörk er ógerlegt að
hafa með því miðstýrt eftirlit, jafnvel
þótt það sé áfram tölfræðilega
reiknanleg heild. Gloppur í slíku eft-
irlitskerfi yrði eflaust hægt að finna
að einhverju leyti með hjálp dreifi-
sýnishorna og markgilda (extra-
polation); en til þess að eftirlit yrði
fullkomiö þyrfti stjórnkerfi sem væri
stærra en sjálft sambandskerfið. Til
aö fylgjast með öllum símtölum, svo
dæmi sé tekið, þyrfti stærra og um-
fangsmeira tækjakerfi en allt það
símkerfi sem fyrir væri. Víðtæk rit-
skoðun yrði óhjákvæmilega stærsta
starfsgrein þjóðfélagsins.
Hagsmunir valdstéttanna verða
engan veginn tryggðir með eftirliti
sem byggt er á námundagildum. Til
þess að slíkt eftirlit kæmi að gagni
þyrfti kerfið að vera í jafnvægi því
gangi það á einhvern hátt úr skorð-
um bregðast allir útreikningar og
þar með sú neyðarstjórn sem á þeim
væri byggð. Sendingakerfi fjölmiðla
er að miklu leyti sjálfvirkt. Truflun
sem einu sinni kemst inn á þetta
kerfi bergmálar þar og breiðist út
með gífurlegum hraöa. Valdakerfið
telur sér í slíkum tilvikum ógnaö og
grípur (að svo miklu leyti sem það er
enn starfhæft) til hers og lögreglu.
Til að þétta ,,götin“ í vitundariðn-
aðinum verður sem sé aö grípa til
„neyðarráðstafana" og vísa til
„sérstakra aðstæðna". Slíku getur á
hinn bóginn ekki haldið fram um
mjög langan tíma. Þjóðfélag á stigi
síðiðnvæðingar er háð því að hægt
sé að skiptast á upplýsingum frjálst
og óhindrað; sú „hlutlægni" sem
stööugt er klifað á að sé aðal
skipulagsins snýst þannig gegn því.
Sérhver tilraun til aö hamla tilviljun-
arþáttunum, draga úr upplýsinga-
streyminu eða afmynda upplýsinga-
kerfið á einhvern hátt hlýtur þegar til
lengdar lætur að leiða til nokkurs
konar blóðtappa.
Upplýsinganetiö er orðiö afar
þéttriðið og teygir sig sífellt lengra.
Ljósvakastríðin á fimmta áratugnum
sýndu svo að ekki varð um villst að
sjálfstæði þjóða á sviði fjar-sam-
skipta er dauðadæmt; þróun gervi-
hnatta mun veita því náðarhöggið.
Einangruð upplýsingakerfi á borð
við þau sem fasisminn og stalínism-
inn komu á, eru á vorum tímum því
aðeins hugsanleg að jafnframt sé
dregið úr hraða tækniþróunarinnar
eða hún jafnvel stöðvuð.
Dæmi: Sovéska skrifræðið sem er
víðtækasta og flóknasta sinnar teg-
undar í veröldinni, verður að neita
sér næstum algjörlega um eina af
nauðsynjum nútíma skipulagningar,
Ijósritunarvélina, þarsem tæki þetta
veitir hverjum sem er aðstöðu til
prentunar. Pólitísk áhætta sem í
þessu felst, þ. e. hættan á upplýs-
ingaleka, er aðeins til staðar í efsta
laginu, þ. e. í gölluðu eftirliti á sviði
stjórnmála, hermála og vísinda. Þaö
segir sig sjálft að sovéska þjóðfé-
lagið kaupir það dýru verði að fram-
leiösluöflunum sé haldið niðri; slíkt
veldur upplýsingaskorti og óþarfa
útgjöldum.
Þetta fyrirbæri á sér hliðstæðu á
Vesturlöndum kapítalismans, þó
svo aö það dæmi sé ekki eins slá-
andi: fullkomnasta Ijósritunarvélin
sem nú þekkist — en sú vél Ijósritar
á venjulegan pappír, þannig að ó-
gerlegt er að hafa eftirlit með fram-
leiðslunni og hún óháð sérstökum
heildsölum — er háð einkaleyfi
(Xerox) og er ekki til sölu, aðeins til
leigu. Með því að hafa leigugjaldið
nógu hátt er komið í veg fyrir að
vélin komist í rangar hendur. Eins
og af sjálfu sér skýtur henni upp á
stöðum þar sem þungamiðju póli-
tísks og peningalegs valds er að
finna. Þannig er pólitísku eftirliti
fullnægt samtímis því að framleið-
andanum er tryggður hámarks-
gróði. Þó er Ijóst að þessi eftirlits-
aðferð — öfugt viö þá sovésku — er
engan veginn örugg.
Ritskoðunarvandamálið er með
þessu komið á nýtt sögulegt stig. Til
þessa hefur baráttan um prent- og
tjáningarfrelsi einkum verið háð
innan borgarstéttarinnar sjálfrar.
Skoðana- og tjáningarfrelsi var til-
búningur einn fyrir allan almenning,
þar sem fólki var fyrirfram bannaður
aðgangur að framleiðslutækjunum,
ekki hvað síst blaðaútgáfu og þar
með hinum frjálslynda opinbera
vettvangi. Hin nýja framleiðslutækni
vitundariðnaöarins stríðir gegn
þessu tjáningar-ófrelsi og gengur
auk þess að nokkru leyti í bága við
ríkjandi framleiðsluhætti. Á meðan
ekki tekst að breyta þessum fram-
leiðsluháttum mun mótsetningin
milli þeirra og þeirra möguleika sem
DIANE (Direct Information Access Network for Europe): tengikerfi milli upplýsinga-
banka í Efnahagsbandalagslöndunum (New Scientist, feb. 1979).
SVART Á HVlTU
51