Svart á hvítu - 01.01.1979, Blaðsíða 62

þáttur í skipulögðu valdstýröu fé-
lagsuppeldi skólanna (með for-
skriftarkennslu sem einn þátt í
tamningunni). Þessi firring setur
ennfremur mikinn svip á málfar rit-
aðra upplýsinga, tóninn í þeim,
setningaskipun og yfirbragð (og
þetta á einnig við um textann á
þessari síðu).
Reglufesta ritaðs máls auðveldar
valdstéttunum að berja niður and-
stöðu; og ekki nóg meö það, hún
hreinlega hvetur til þess. Ýmsar
mótsetningar koma í Ijós í tali
hvorki né leyfa rétt- eða fagurritun.
Myndskermurinn afhjúþar fagur-
fræðilega slípun sem yfirbreiðslu
yfir óleystar mótsagnir. Auðvitað
morar allt í lygurum á skerminum en
hins vegar sést það á þeim á löngu
færi að þeir eru að reyna að selja
eitthvaö. Kvikmyndin, útvarpið og
sjónvarpið eru við núverandi að-
stæður þvinguð til að leika mjög svo
fráhrindandi einskipta- og valda-
skiljanlega á þáverandi stigi tækni-
þróunarinnar. Framsýni og ímynd-
unarafl þessa manns var næsta ó-
trúlegt: ,,Ég set upp eftirfarandi
hliðstæður:
Uppgötvanir á sviði almennrar
dreifingar:
Uppréttur gangur.
Hjólið.
Vagn knúinn dýraafli.
Bíll.
Flugvél.
Árnagarður.
manna svo sem í hiki, málhvíldum,
mismæli, endurtekningum og enda-
sleppum setningum, svo ekki sé
minnst á áherslur, látbragð, hraða
og hljómstyrk. Ósjálfráðir þættir af
þessu tagi eru flokkaðir sem ,,villur“
í rituðu máli. Ritmál leitast beint og
óbeint við að slípa burt mótsetning-
arnar og reynir að ná rök- og reglu-
festu í formi, án tillits til innihalds.
Strax á barnsaldri lærir ritarinn að
leyna óleystum vandamálum sínum
bak við veggi regluvirkisins.
Formgerð bókarinnar einangrar
jafnt framleiðanda sem lesanda
(hún er einskiptin (mónólógísk)).
Andsvars og víxlverkunar gætir lítið
sem ekkert nema við sérstakar aö-
stæður og leiðir sjaldnast til leið-
réttingar: það er ekki hægt aö lag-
færa nokkurn skapaðan hlut í upp-
lagi sem lokið hefur verið viö aö
prenta, í besta falli er hægt að senda
það í pappírskvörnina. Hringrás
bókmenntarýninnar er yfirmáta
þung í vöfum og í höndum fárra út-
valinna: hún útilokar fyrirfram allan
þorra manna frá þátttöku.
Einkenni rafvæddra fjölmiðla eru
öll önnur en einkenni ritaös og
prentaðs máls. Hljóðnemi og
myndavél eyða stéttareinkennum
framleiðsluháttarins (ekki fram-
leiðslunnar). Staðlaðar reglur víkja:
viðtal, deilur eða mótmæli krefjast
hlutverk sem þau hafa þegið í arf frá
eldri framleiðsluháttum og slíkt
kemur ekki til af engu. Það eru fé-
lagslegar aðstæður sem viðhalda
þessum úreltu starfsháttum fjöl-
miöla enda eru þessir starfshættir
alls ekki eðlileg afleiðing formgerð-
ar fjölmiðlanna. Þvert á móti: þeir
eru í mótsögn við hana þar sem hún
krefst víxlverkunar.
Það er í hæsta máta ólíklegt aö
skrift sem sérstök boðskiptatækni
muni hverfa í náinni framtíð. Hið
sama gildir um bókformið sem í
mörgu tilliti hefur enn sem fyrr ýmsa
augljósa kosti. Bókin sparar ekki
eins mikið pláss og er ekki eins
meöfærileg og ýmis önnur upplýs-
ingageymslukerfi en þó er hún enn
sem komið er aðgengilegri en t. d.
segulband eða míkrófilma. Hún ætti
að gegna aukahlutverki í nýju fjöl-
miðlakerfi og losa hana við það sem
eftir er af forréttinda- og dýrkun-
aráru hennar. Raftæknin sölsar
undir sig skriftina í vaxandi mæli:
fjarriti, lestrarvél, sjálfvirk setning-
arvél, skrifvél, rafeindaljósritun,
ampex-safn, snældu-alfræðisafn,
Ijós- og segulprentun, hraðprentun.
Þegar árið 1923 bar sá snjalli
rússneski fjölmiðlasérfræðingur El
Lissitsky fram kröfu um „rafvætt
bókasafn", sem hlýtur að hafa
hljómað fáránlega eða a. m. k. ó-
Uppgötvanir á sviði hugsana-
dreifingar:
Mælt mál.
Ritun máls.
Prentlist Gutenbergs.
?
?
Ég set þessar hliðstæður fram því
til sönnunar að jafnlengi og viö
þurfum að grípa til bókarinnar, þ. e.
a. s. á meðan henni hefur ekki verió
ýtt til hliðar af sjálfhljómandi (auto--
vocalizing) eða sjónhljómandi
(kino-vocalizing) formum, getum við
á hverjum degi vænst nýrra grund-
vallarbreytinga á framleiðsluháttum
bókformsins. Nú þegar sjást teikn á
lofti um að þessi grundvallar upp-
finning muni veröa á grannsviöi
þókformsins, í Ijósprentun." (Sama
verk.) Skriftæknin er þegar orðin
annarrar gráöu tækni í ýmsum til-
vikum, þ. e. a. s. uppskrift á töluðu
máli: segulbandsfundargerðir, til-
raunir með málgreiningarvél
(speech pattern recognition) og
umritun talmáls í ritmál.
18. Ráðleysi bókmenntagagn-
rýnenda gagnvart svokölluðum
heimildarritum er vísbending um
hversu hugmyndir þeirra eru óra-
langt á eftir tímanum. Þessi vand-
ræði stafa af því að fjölmiðlarnir
hafa svipt eina af höfuðgreinum
listfræðinnar, skáldverkið, gildi
60
SVART A HVÍTU