Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1997, Page 238

236
Ritdómar
og merking, þá dæmi um notkun (höfundur segir (bls. ix) að þau séu flest raunveru-
leg). Þá er vikið að uppruna og aldri. Þetta er einn forvitnilegasti þáttur bókarinnar.
Leturbreytingar, tákn af ýmsum toga, örvar og skammstafanir eru notaðar á kerfis-
bundinn hátt til upplýsinga og skýringa. Allt slíkt er skýrt námkvæmlega í inngangi.
Með OHR er átt við seðlasafn Orðabókar Háskólans — ritmálssafn (sbr. bls. xxv).
Tekið skal fram að notkun flettnanna er prýðilega skýrð (bls. xi).
Undir sérhverri flettu koma orðatiltækin, eitt eða fleiri og þá í stafrófsröð eftir
fremsta orði hvers orðatiltækis. Undir dagur er m. a. orðatiltækið bera hita og þunga
dagsins. Þar kemur fram að það er úr Biblíunni fengið; dæmið er sýnt og það sagt vera
úr þýðingu Odds Gottskálkssonar á Nýja testamentinu (1540). Fram kemur undir að
upphaflega kom orðið þungi á undan: bera þunga og hita dagsins. Að lokum er sagt
að líkingin vísi til erfiðisvinnu á heitum degi. Jafnframt er enska samsvörunin sýnd.
Allt er þetta sett fram á greinargóðan og ljósan hátt.
Eins og áður sagði er þetta samband að fínna undir orðinu dagur í aðaltexta. Und-
ir orðinu hiti í aðaltexta er fyrst rætt um sambandið bera hitann og þungann afe-u og
er þá jafnframt vísað til fyrrnefnda sambandsins, þ. e. bera þunga og hita dagsins. Það
er þó ekki gagnkvæmt því frá bera hita og þunga dagsins er ekki vísað til bera hitann
og þungann af e-u. Orðið þungi kemur hins vegar hvergi við sögu, hvorki í texta né
efnisyfirliti.
Eitt orðatiltækjanna í bókinni er e-ð er enginn dans á rósum. Gert er ráð fyrir því
að orðið rós sé aðalorð og því er í aðaltexta vísað til þess frá orðinu dans\ undir rós
eru þvr upplýsingarnar um orðatiltækið. I efnisskrá er orðatiltækið bæði undir dans og
rós en ekki er hægt að sjá hvort orðið er aðalorð í texta. Hins vegar eru upplýsingam-
ar um orðasambandið ekki koma allir dagar í einum böggli allar undir dagur; upplýs-
ingar um orðið böggull eru engar, hvorki í texta né efnisyfirliti. Samböndin það er ár
og dagur síðan og lon og don er að finna í bókinni. Hvorki í texta né efnisyfirliti er
vitnað til orðsins ár en upplýsingarnar er að finna undir orðinu dagur. í sambandinu
lon og don er lon aðalorð í samræmi við stefnu bókarinnar (bls. viii). Orðið don er
hins vegar hvergi að finna sem sérstakt orð, ekki einu sinni í efnisyfirliti.
Nú vaknar sú spurning hvernig farið er með sagnir sem fyrir koma í orðatiltækj-
unum. Svarið er í stuttu máli það að aðeins örfáar sagnir em flettur í texta og efnis-
skrá. Af hálfu höfundar hlýtur ástæðan að vera sú að hann telji nafnyrði yfirleitt vera
kjamaorð. Þá ályktun má í raun draga af orðum hans (bls. viii) en þar segir:
Orðatiltækjunum er raðað í stafrófsröð [...] undir uppflettiorðum sem jafnframt
eru kjami eða aðalorð orðatiltækjanna. Stundum koma tvö eða fleiri orð til
greina sem uppflettiorð og er þá jafnan valið hið fyrsta. Þannig er orðatiltækið
fara úr öskunni í eldinn að finna undir uppflettiorðinu aska.
Enda þótt skoðun höfundar sé rétt í mjög mörgum tilvikum ætti það ekki að koma í
veg fyrir að hafa sagnir í efnisyfirliti. Það gæti ekki aðeins hjálpað við leit heldur ein-
nig við allar rannsóknir. Hér áður var rætt um orðatiltækin bera hita og þunga dags-
ins og bera hitann og þungann af e-u. Sögnina bera er hins vegar hvergi að finna,