Almanak Hins íslenska þjóðvinafélags - 01.01.1970, Blaðsíða 28
GERVITUNGL
Undanfarin ár hafa birzt í almanakinu upplýsingar um göngu gervi-
tunglsins Echo II, sem hefur verið langbjartast þeirra gervitungla sem
sézt hafa frá fslandi. Þegar Echo II var skotið á loft í janúar 1964, lá
braut hans í nær 1200 km hæð frá jörðu. í slíkri hæð er gufuhvolfið svo
örþunnt, að það hefur lítil áhrif á venjuleg gervitungl. En léttur belgur
eins og Echo II, og svo geysistór um sig (40 metrar í þvermál), er sér-
staklega næmur fyrir áhrifum loftviðnáms, sem heftir ferðina og leitast
við að fella gervitunglið til jarðar. Áhrif loftsins á Echo II má marka af
eftirfarandi tölum, sem sýna meðalhæð hnattarins frá yfirborði jarðar.
Árið 1964: 1170 km; árið 1965: 1160 km; árið 1966: 1130 km; árið 1967:
1070 km; árið 1968: 960 km. Tölurnar sýna glögglega, að eftir því sem
hnötturinn lækkar og kemst í þéttara gufuhvolf, verður hemlunin meiri
og fallið hraðara. Þegar þetta er ritað (í apríl 1969), er meðalhæð Echo
II komin niður í 750 km. Þykir því einsýnt, að dagar hans muni senn
taldir.*)
Þess má geta, að fyrirrennari þessa hnattar, Echo I, sem skotið var
upp árið 1960, lauk göngu sinni í maí 1968. Braut Echo I lá of sunnar-
lega til þess að hann sæist frá íslandi. Flest þeirra gervitungla sem nú
sveima um jörðu eru miklu daufari en Echo hnettirnir, þótt sum séu
sýnileg með berum augum.
UM HNATTSTÖÐU, SÓLARHÆÐ OG TÍMAMUN
í töflunni á næstu síðu er greind hnattstaða 40 staða á landinu auk
Reykjavíkur, tímamunur sá, sem svarar til lengdarmunarins frá
Reykjavík, og hæð sólmiðju í hásuðri á sumar-og vetrarsólstöðum.
Hnattstaðan hefur verið ákvörðuð eftir Herforingjaráðskortunum.
í almanakinu er árlega greint frá því hvenær sól, tungl og helztu
reikistjörnur eru í hásuðri frá Reykjavík. Hvenær þetta gerist á öðrum
stöðum á landinu, finnst með því að nota tímamuninn sem sýndur er í
töflunni, og bæta honum við (+) eða draga hann frá (—) Reykjavíkur-
tímanum. Þess er þó að geta, að þegar um tunglið er að ræða, er tíma-
munurinn að meðaltali 3,7% meiri en taflan sýnir. Tímamunurinn
fyrir Norðfjörð t. d. breytist þá úr —32,9 x —34,1 mín.
Dœmi: Á sumarsólstöðum er sól í hásuðri frá Reykjavík kl. 13 29.
Á Akureyri er hún þá í hásuðri kl. 13 29 — 0 15 = 13 14, og hæð hennar
þar er 47°47'. í hánorðri er sólin þá kl. 25 14 = 1 14.
Taflan sýnir, að jafnvel á nyrztu stöðum landsins (Grímsey, Rifs-
tanga) kemur sólin öll upp fyrir láréttan sjóndeildarhring á vetrar-
sólstöðum; hæð sólmiðju í suðri er þar um ein sólbreidd.
Á sumarsólstöðum sést í miðnætursól frá stöðum sem eru norðar en
65°43'. Er þá miðað við að athugandinn sé við sjávarmál og fjöll skyggi
ekki á. Við 65° breiddarbauginn (sjá kortið á bls. 16) sést miðnætursólin
úr rúmlega 400 metra hæð, en við 64° bauginn úr tæplega 2 500 metra
hæð. Ef fjöll ber í milli, verður athugandinn að vera þeim mun hærra
til að sjá sólina. Á þeim stöðum landsins þar sem opið haf er til norðurs,
þarf hvergi að fara hærra en 350 metra yfir sjávarmál til að sjá miðnætur-
sól á sumarsólstöðum.
*) Skv. síðari fréttum kom Echo II niður 7. júní.
(26)