Freyr - 15.04.1960, Blaðsíða 18

122
FREIí k
eldis. Talar Sveinn Pálsson í Ferðabók sinni
1794, er hann íór um Austurland, um kvartan-
ir er hvaðanæva heyrist um, að hreindýrin rót-
nagi hin dýrmætu fjallagrös. Segist Sveinn
hafa skrifað amtsyfirvöldum langa raunarollu
um þetta og margt fleira, og hafi þau lofað að
taka málin til alvarlegrar íhugunar. Á öðrum
stað segir hann í Ferðabókinni þetta sama ár,
að í Fnjóskadal hafi almennt verið kvartað
yfir að hin mörgu hreindýr ætu öll fjallagrös-
in, svo að menn yrðu upp á síðkastið að fara
alla leið til Mývatns til grasa.
Það er athyglisvert, að þessar kvartanir eru
fram þornar einungis ellefu árum eftir að
hreindýrin voru sett á land við Eyjafjörð og
sjö árum eftir að hreindýr voru flutt til Aust-
fjarða. Hefur því fjölgun þeirra verið mjög ör
eða minnsta tilefni notað til kvartana, — nema
hvorttveggja hafi verið. Og þannig virðist mér
það lengstum hafa gengið í sögu hreindýranna
hér á landi, að þegar þeim hefur fjölgað nokk-
uð að ráði, hefur rignt yfir kvörtunum vegna
eyðileggingar af þeirra völdum, en þegar þau
hafa verið við það að deyja út með öllu, þá
vaknar friðunaráhugi. Árið 1794 var leyfi til
hreinaveiða framlengt um þrjú ár og gilti nú
einnig um dýrin í Múlasýslum.
Árið 1798 var gefin út tilskipun varðandi
hreindýraveiðar. Segir þar, að unz öðruvísi
verði ákveðið, megi veiða hreintarfa hvar sem
er á landinu, að fengnu leyfi hjá valdsmanni
þeim, er hlut eigi að máli. Hreinkýr eru hins-
vegar alfriðaðar og kálfar einnig.
Með tilskipun árið 1817 var hverjum og ein-
um heimilað næstu fjögur ár að veiða hrein-
dýr hvar sem er á íslandi, ef eigi kemur í bága
við eignar- og umráðarétt annarra til veiði-
svæðisins. Kálfar á fyrsta ári eru þó friðaðir
að viðlagðri 10 ríkisdala sekt fyrir hvert brot.
Rökstuðningur fyrir þessari tilskipan er sá,
að menn siái oft stóra hreindýrahópa, allt að
500—600 dýr, sem gangi niður undir byggð og
eyðileggi gróður, en falli svo í hörðum vetrum
án þess að nokkur maður hafi af þeim gagn.
Virðast sumir valdsmenn, svo sem Guðmund-
ur Pétursson, sýslumaður í Krossavík, sem
dvaldist í Kaupmannahöfn 1808—1810, hafa á
þeim tíma kvartað við stjórnina um ágang af
völdum hreindýra, er komi í stórum hópum,
5—600 saman, í dalina í Múlasýslum og eyði-
leggi beitilönd, jafnvel kringum bæi. Vill hann
gefa hreindýraveiði frjálsa og jafnvel útbýta
kúlubyssum til bænda ókeypis til þess að
hvetja þá til veiðanna. J. C. T. von Casten-
skiold, stiftamtmaður, taldi hreindýrin bein-
línis skaðleg og vildi láta heita verðlaunum fyr-
ir að veiða þau. Sá góði maður hefur nú reynd-
ar fengið þau eftirmæli, að vera „einhver sá
lélegasti stiftamtmaður, sem verið hefur á ís-
landi, veill af ímyndunarveiki, þekkingarlaus
og óduglegur til embættisstarfa, fégjarn og
hlutdrægur og heiftrækinn, þegar því var að
skipta“ og fór héðan „leiður á öllu íslenzku og
allt íslenzkt á honum“, — þótt hann reyndist
síðar nýtur maður í heimalandi sínu.
Með tilskipun árið 1849 var leyft að elta og
veiða hreina hvar sem er. Voru hreindýr þar
flokkuð með óargadýrum! Stóð sú tilskipun
óbreytt í 33 ár og leiddi til þess, að hreindýra-
veiðar voru stundaðar þegar færi gafst og dýr-
in felld þegar að kreppti og þau nálguðust
heimalönd. Á Alþingi 1881 kom fram tillaga
um friðun hreindýra og næsta ár, 1882, voru
samþykkt lög um friðun fugla og hreindýra,
er fólu í sér friðun hreindýra frá 1. janúar til
1. ágúst ár hvert. Giltu þau ákvæði næstu 19
ár, eða til 1901, og varðaði 5—80 króna sekt,
ef gegn þeim var brotið. Samt fækkaði hrein-
dýrum nú stöðugt. Hafa harðindi eflaust vald-
ið miklu um, og svo hitt, að skotvopn urðu nú
smátt og smátt fullkomnari og almennari. Með
lögum frá 8. nóvember 1901 voru hreindýr al-
friðuð um 10 ára skeið frá ársbyrjun 1902 og
50 króna sekt ákveðin fyrir hvert dýr, sem
veitt kynni að verða. Var sú friðun framlengd
óbreytt 1911 og aftur 1917, þá til 1. janúar 1926.
Árið 1927 er friðunin framlengd til ársloka
1934 og því bætt í lögin, að heimilt skuli að
handsama dýr til eldis. Árið 1937 var friðunin
framlengd til 1945.
Á Alþingi 1939 bar Eysteinn Jónsson, ráð-
herra, 1. þingmaður Suður-Múlasýslu, fram í
neðri deild frumvarp til laga um friðun hrein-
dýra og eftirlit með þeim. Segir í greinargerð
frumvarpsins, að síðastliðið sumar hafi að til-
hlutan ríkisstjórnarinnar verið farinn leiðang-
ur undir stjórn Helga Valtýssonar til þess að
rannsaka, hve mikið af hreindýrum myndi
hafast við á öræfum norð-austan lands. Hafi
hugmyndir manna um fjölda hreindýra og við-