Freyr - 01.12.1972, Síða 9

qm ix
NORjSHA
BÆNDSMENNlNCflN
Eftirfarandi grcin með myndum er úrdráttur
úr norsku ritverki, sem á var minnzt í Frey
nr. 19—20 í ár. Þetta getur verið ágæt fyrir-
mynd að menningarsögu íslenzkra bænda
þegar hún verður skráð. Ritstj.
Bóndinn og ættin.
„Norski bóndinn hefur löngum verið litinn
sem veglegur fulltrúi fólksins. Til forna
var stétt hans stórráð í landinu. Bænda-
þjóðin var aðall íbúanna og frelsi bóndans
var allsráðandi. Mestu höfðingjar landsins
voru bændur, meira að segja var konung-
urinn það líka.“
Þannig hefur sagnfræðingurinn Rudolf
Keyser túlkað stöðu bóndans, og bónda-
heitið var mikið virðingarnafn um margar
aldir, meira að segja vildi bóndi nokkur
bera þann titil framvegis og ekki gerast
riddari þegar konungur bauð slíka virð-
ingu.
Uppruni orðsins „bóndi“ er titill þess,
sem búandi var á heimili sínu og átti
jörðina, en síðar náði það til allra, sem
höfðu land til umráða og nytjuðu það til
búskapar.
Virðingarheitið „óðalsbóndi“ varð síðar
til og byggðist á þeirri forsendu, að sama
ættin hafði nytjað eigin bújörð að minnsta
kosti 60 ár, en þá fyrst fékkst viðurkenn-
ing á vissum réttindum, sem ættaróðulun-
um gátu fylgt og tryggja skyldi ættunum
áframhaldandi eignar- og umráðarétt jarð-
anna, þar á meðal endurkauparéttinn, ef
óðal gekk úr ættinni um skeið.
Ættin var hér orðin æðri en einstakl-
ingurinn. Réttindi hennar voru þannig
víðtækari en persónunnar. Ættin var eig-
andinn, og heill hópur fólks gat því verið
tengdur óðalinu, jafnvel fleiri ættliðir í
senn eða tugir manna. Þetta var lítið og
lokað samfélag, með viss réttindi og kvað-
ir, en sá elzti á heimilinu oftast eða alltaf
fulltrúi ættarinnar út á við. Land og bygg-
ingar og bú var félagseign og fyrir því
réði ættarhöfðinginn, óðalsbóndinn.
Hann stjórnaði öllum athöfnum og börn
hans, makar þeirra og barnabörn hlutu
að lúta valdi hans. Þetta var hin uppruna-
lega félagskerfun, sem líklega hefur þó
verið farin að riðlast eitthvað fyrir vík-
ingaöld.
Ættaróðulin voru víðlend og náðu yfir
nytjalönd og fjöll og heiðar. í landnámi
þeirra voru ný býli reist. Og hvort sem
það nú voru ættmenni upprunalegu óðals-
bændanna eða aðkomufólk var það stað-
reynd, að sumir nýbyggjenda fengu leyfi
til að móta óðalsrétt á þessum nýju bænda-
býlum.
Uppeldi ýmissa aðilja óðalsættanna var
mótað þannig, að réttur þeirra og frami
F R E Y R
465