Freyr - 15.03.1990, Blaðsíða 15

Ólafur R. Dýrmundsson,
ráðunautur
Gróðurvernd með hliðsjón af
búfjárhaldi og beitarmálum
Að undanförnu hafa verið miklar umrœður um stjórn umhverfismála og var nýtt
umhverfisráðuneyti stofnað með lögumfrá Alþingi 23. febrúar sl. Svo vildi til að einmitt
þann dag gekkst Félag íslenskra náttúrufrœðinga fyrir ráðstefnu í Hótel Holiday Inn í
Reykjavík um umhverfi, gróðurvernd og landnýtingu. Höfundur þessarar greinar var
meðal þeirra sem fluttu þar erindi og er það birt hér í heild með góðfúslegu leyfi hans.
Ritstj.
Inngangur.
Gróður- og jarðvegseyðing eru
meðal þeirra þátta umhverfismála,
sem mest er fjallað um í ræðu og
riti hér á landi, bæði af lærðum og
leikum. Gjarnan er vitnað í áhrif
búsetu, eldgosa og harðinda á við-
kvæman gróður og jarðveg, -
rýrnun landgæða -, og bent er á
ýmsar leiðir til úrbóta. Gróður-
verndarumræðan hefur löngum
snúist um áhrif beitar búfjár öðrum
fremur, en fleira hefur þó komið til
sögunnar í vaxandi mæli á seinni
árum. Má þar m.a. nefna álag á
viðkvæmum gróðurlendum vegna
aukinna ferðalaga landsmanna og
útlendinga um hálendið, og gróð-
urskemmdir vegna aksturs utan
vega og merktra ökuslóða. Þá hafa
orðið all miklar umræður um miðl-
unarlón fyrir vatnsaflsvirkjanir á
hálendinu, en nú líður brátt að því
að undir Blöndulón fari vel gróið
heiðaland sem samsvarar um það
bil stærð byggðar Reykjavíkur,
Kópavogs og Seltjarnarness sam-
anlagt. Hér verður aðeins vikið að
beitarþættinum og tengslum hans
við gróður- verndarsjónarmið.
Landgæði fyrrog nú.
Mikið hefur verið ritað um gróð-
ureyðingu hér á landi, gjarnan með
tilvitnunum í skrif Ara fróða frá
6. MARS 1990
Ólafur R. Dýrmundsson.
því um 1120 (1, 2). Áætlað hefur
verið hve mikið gróðurlendi hafi
eyðst frá landnámi. Tíundaður er
þáttur beitar- og annarra búsetu-
áhrifa, og oft er það besta friðaða
og harðast beitta borið saman í
áróðursskyni. Á það hefur þó ver-
ið bent að sú röskun sem leiddi til
gróðurrýrnunar og uppblásturs
hafi í raun byrjað löngu fyrir
landnám vegna kólnandi loftslags,
eða fyrir um 2500 árum (3, 4). Því
mun næst sanni að ástand gróðurs
hafi verið viðkvæmt við landnám
en það síðan hríðversnað fljótt eft-
ir að land byggðist, jafnvel svo
mjög að birkiskógar hafi eyðst svo
verulegu leyti á fyrstu öld Islands-
byggðar (5). Sennilega hefur mun-
að mest um högg og brennslu
skóga, en einnig hefur sjálfala bú-
peningur; nautgripir, sauðfé, geit-
fé, hross og svín (6) flýtt þeirri
þróun og dregið úr endurnýjun
trjágróðurs. Meðal annars hefur
verið sett fram sú kenning að fiðr-
ildið birki- eða skógarfeti (Erannis
defoliaria Cl.) hafi borist með skip-
um landnámsmanna og því fjölgað
mjög á hlýindatímabilum og það
hafi drepið birki í stórum stíl, t.d. í
Öræfum (7). Búsetuáhrifin mögn-
uðust að sjálfsögðu með kólnandi
loftslagi og við náttúruhamfarir
svo sem við eldgos og jökulhlaup,
enda vistkerfið viðkvæmt (8, 9).
Áhrif beitará gróður.
Rannsóknir og reynsla sýna
hvernig beit breytir gróðurfari (10,
11,12,13). í grófum dráttum gerist
það með þeim hætti að á landi, sem
hefur verið friðað um lengri eða
skemmri tíma, hopar kjarr- og
blómgróður fyrir graslendi við
beit. Við friðun breytir aftur til
fyrra horfs (climatic climax), mis-
hratt eftir loftslagi og ástandi gróð-
urs og jarðvegs. Friðun fyrir beit
tryggir þó ekki gróðursæld, saman-
ber t.d. Sandey á Þingvallavatni.
Gróðurlendi sem hafa verið friðuð
lengi eru viðkvæm og hafa í raun
Freyr 215