Freyr - 15.03.1990, Síða 16

lítið beitarþol, eins og t.d. beitar-
tilraunir í skóglendi hafa sýnt (14,
15). Aftur á móti er ljóst, m.a. af
sauðfjárbeitartilraunum sem stað-
ið hafa nokkuð á annan áratug á
Auðkúluheiði, að unnt er að við-
halda býsna fjölbreyttum gróðri á
hóflega beittu landi og þrif áa og
lamba eru þá eins og best verður á
kosið (16, 17).
Öðru máli gegnir um ofbeit.
Hún hefur mikil áhrif á gróðurfar-
ið og gerir það mun einhæfara.
Jafnframt minnkar uppskera og
beitargildi og rætur plantnanna
verða gisnari og styttri (18, 19).
Þannig getur ofbeit stuðlað að
gróður- og jarðvegseyðingu, ekki
síst þegar önnur skilyrði eru einnig
óhagstæð. Mest er hættan í köldum
árum þegar lítið sprettur, og öðru
hverju eru þurrkar til baga. Skráð-
ar hafa verið feiknarlega miklar
sveiflur í sprettu, einkum á hálend-
inu (20), og sú tilgáta hefur verið
sett fram að við breytingu um
hverja 1°C í meðalárshita megi
gera ráð fyrir að beitarþol úthaga
sveiflist um 10-20% (21). Reynsla
liðinna ára, m.a. af ítölugerð,
bendir til þess að beitarþol afrétta,
einkum hinna gróðursnauðari,
hafi verið ofmetið (22).
Breyttir búskaparhættir.
A undanförnum áratugum hafa
búskaparhættir gjörbreyst hér á
landi samfara stórfelldri ræktun
lands til heyskapar og beitar. Vetr-
arbeit sauðfjár heyrir að mestu
sögunni til og hrossum er gefið
mun meira út en áður tíðkaðist.
Nautgripir ganga að mestu á rækt-
uðu landi og sauðfé einnig mikið
vor og haust. Nú er talið að hross
taki eins mikla beit í úthaga og
sauðfé, en erfitt er að meta áhrif
beitar hreindýra og fugla, svo sem
gæsa og álfta, sem sums staðar
munar töluvert um. Það sem ein-
kennir helst búfjárhald á seinni
árum er stórfelld fækkun sauðfjár,
úr tæplega 900.000 vetrarfóðruð-
um kindum árið 1978 í tæplega
570.000 nú. Svo fátt hefur féð ekki
verið síðan í lok fjárskiptanna fyrir
tæpum 40 árum, en þá var það
orðið mun færra en flest ár á fyrri
helmingi þessarar aldar (23, 24).
Aftur á móti hefur hrossastofn
landsmanna tvöfaldast á undan-
förnum tveim áratugum, og eru nú
sett á vetur um 72.000 hross (25).
Fjölgunin hefur verið um land allt,
ekki síst í kaupstöðum og kauptún-
um, og hafa hross aldrei orðið fleiri
eftir því sem best er vitað.
Áætlað hefur verið að árið 1968
hafi úthagi í landinu verið ofnýttur
um allt að 25% (26). Vegna
fjölgunar hrossa er heildarbeitará-
lagið í landinu, talið í beitarærgild-
um, svipað og það var þá, en það er
alls ekki sambærilegt vegna breyt-
inga í beitarháttum og dreifingu
fénaðar um landið. Á undanförn-
um tveim áratugum hefur fækkun
sauðfjár verð hlutfallslega mikil á
þeim svæðum sem þá voru talin
ofsetin, t.d. á Suður- og Suðvestur-
landi. Hrossabeit á afréttum er af-
lögð að mestu, beitartími á afrétt-
um hefur verið styttur töluvert víð-
ast hvar, á árunum 1972-1986 var
komið á ítölu í afréttum 13 sveitar-
félaga og einnig í heimalöndum
tveggja þeirra, uppgræðsla til beit-
arjöfnunar á mörkum heimalanda
og afrétta hefur dregið úr beitará-
lagi á Suðurlandi og víðar, og
bændur beita sauðfé mun meira á
ræktað land vor og haust en tíðk-
aðist í lok 7. áratugarins (27). Frá
sjónarhóli gróðurverndar munar
mest um hinn mikla samdrátt í
beitarálagi á afréttum sem flestir
eru á hálendinu. Þegar á heildina
er litið er raunveruleg beitarnýting
úthaga mun minni og dreifing á
beitarálagi er hagstæðari en fyrir
tveim áratugum. Hér er að sjálf-
sögðu ekki verið að gera því skóna
að ofbeit sé úr sögunni en hún er
mun staðbundnari en áður. Enn er
t.d. álag á gróður of mikið við
sumar afréttagirðingar, og á lág-
lendi er töluvert um ofsetin hrossa-
beitarhólf, ef miðað er m.a. við
þær forsendur og rannsóknarað-
ferðir sem beitt hefur verið við
útreikninga og mat á beitarþoli til
þessa (28, 29). Ætla má að ríkari
áhersla verði lögð á jarðvegsþátt-
inn við mat á landgæðum og beitar-
þoli í framtíðinni (22, 30). Þrátt
fyrir minnkandi beitarálag og
batnandi meðferð beitilanda víð-
ast hvar má enn færa margt til betri
vegar, og verður vikið að því síðar.
Viðhorf bænda.
Af framansögðu má ráða að
skapast hafa betri skilyrði en áður
til að fella búfjárhald og beitarnýt-
ingu enn betur að þeim umhverfis-
sjónarmiðum sem nú ber hæst.
Bændur líkt og aðrir landsmenn
sýna gróðurverndarmálum vax-
andi áhuga. Það er vissulega hags-
munamál bænda að viðhalda og
bæta gæði landsins til þess að geta
stundað arðbæran búskap. Margir
þeirra taka virkan þátt í land-
græðslu og skógrækt, og allt frá því
rannsóknir á beitilöndum hófust
hafa bændur sýnt því starfi áhuga.
Viðhorf til gróðurverndar og þró-
un í beitarmálum er jákvæð í flestu
tilliti, en að sjálfsögðu eru nokkur
blæbrigði á skoðunum og sjónar-
miðum innan raða bænda og hesta-
manna. Sumir benda t.d. á að
sinumyndun rýri landgæði. Bent er
á, að um beitarmálin sé iðulega
fjallað af vanþekkingu og án tillits
til aðstæðna í viðkomandi sveitum.
Því leggja bændur gjarnan áherslu
á að þjóðfélagsumræður um gróð-
urvernd og beitarmál þurfi að vera
málefnalegri.
Bændasamtökin hafa í vaxandi
mæli látið sig varða landgræðslu,
skógrækt og gróðurverndarmál
(27, 31, 32). Þannig hefur Búnað-
arþing ályktað oft um ýmsa þætti
þessara mála, t.d. árið 1989 (33)
um takmörkun á lausagöngu
búfjár (mál nr. 5), um gróður-
verndarmál (mál nr. 6), um ræktun
nytjaskóga (mál nr. 11) og um mat
á beitarþoli (mál nr. 29 og 31).
Sérstaklega er vert að minna á
ályktun hátíðarfundar Búnaðar-
þings 1987, en sá fundur var hald-
inn í tilefni 150 ára afmælis bænda-
samtaka á íslandi (34). Þar var
stjórn Búnaðarfélags íslands falið
að beita sér fyrir gerð áætlunar um
216 Freyr
6, MARS 1990