Litli Bergþór - 01.12.1997, Blaðsíða 18

Heislugæsla í hundrað ár
Ræða, Jóns Eiríkssonar í Vorsabæ, við opnun nýrrar
heilsugæslustöðvar í Laugarási laugardaginn 21. júní 1997.
Heilbrigðisráðherra Ingibjörg Pálmadóttir,
alþingismenn, ráðuneytisfólk, stjórn og starfsfólk
heilsugæslustöðvarinnar, sveitarstjórnarmenn, verktakar
og aðrir byggingarmenn og aðrir gestir.
I dag er hátíð í uppsveitum Ámessýslu, þegar við
fögnum því, að tekin er í notkun ný og glæsileg
heilsugæslustöð. Það eru tímamót og ástæða til að
staldra við og líta yfir farinn veg.
Nú eru rúmlega 100 ár síðan þessar sveitir fengu
sérstakan lækni, og eru margar vörður á þeirri leið í sögu
heilbrigðisþjónustunnar. Hef ég tekið að mér að rekja
mig eftir þeim vörðum, eftir því sem heimildir liggja
fyrir um, en bókaðar fundargerðir oddvitanefndar
hreppanna og reikningar eru til frá árinu 1935. Þá er
Helgi Ágústsson, sem var oddviti Hrunamannahrepps og
og formaður oddvitanefndarinnar 1921-1931
heimildarmaður minn og víðar hef ég leitað fanga.
Upphaf sérstakrar læknisþjónustu hér í uppsveitunum
má rekja allt til ársins 1896, þegar Magnús Ásgeirsson
var hinn 3. september settur aukalæknir í
aukalæknishéraði í Ámessýslu og sat á Miðengi í
Grímsnesi, en læknishéraðið taldi þá sömu hreppa og nú
að viðbættum Þingvallahreppi.
Læknishéraðið var svo formlega stofnað með lögum
13. október 1899 og hét þá Grímsneshérað, enda hafði þá
læknirinn setið í Grímsnesi.
Héraðið náði yfir sömu sex hreppa og nú, - það er
Grímsness,- Laugardals- Biskupstungna- Hrunamanna-
Gnúpverja- og Skeiðahreppa, ásamt Grafningi og
Þingvallasveit um tíma. Nafni héraðsins er svo breytt
árið 1944 í Laugaráshérað.
Fyrsti héraðslæknirinn var Skúli Ámason og var hann
settur í embætti 6. apríl árið 1900. Þegar Skúli læknir
kom til starfa árið 1900 var engin aðstaða fyrir hann í
héraðinu. Sat hann fyrsta árið á Kópsvatni í
Hrunamannahreppi, hjá tengdaföður sínum, og þjónaði
héraðinu þaðan. Skúli læknir tók svo jörðina Skálholt á
leigu og bjó þar stórbúi, - en 21. maí 1921 fékk hann
lausn frá embætti.
Nú var sveitarstjómum vandi á höndum, en þeim bar
að sjá lækninum fyrir embættisbústað. Oddvitar komu
saman árið 1921 til að athuga um kaup á jörð og kusu
sérstaka framkvæmdanefnd, þá Pál Stefánsson oddvita
Gnúpverjahrepps, sr. Eirík Stefánsson oddvita
Biskupstungnahrepps og Helga Ágústson oddvita
Hmnamannahrepps og var Helgi kosinn formaður
nefndarinnar.
Þá vildi svo heppilega til að jörðin Laugarás í
Biskupstungum reyndist föl og keyptu hreppamir hana
árið 1922 af Guðmundi Þorsteinssyni, á 11 þúsund
krónur. Guðmundur fékk síðar bakþanka af sölunni hafði
verið bent á hve jarðhitinn væri mikils virði og vildi rifta
kaupunum. En það gekk ekki og afsali er þinglýst 16.
desember 1924.
Litli - Bergþór 18 -------------------------
Það var mikið happ fyrir héraðið að jörðin fékkst keypt
og verður framkvæmdanefndinni seint fullþakkað.
Jörðin er um 300 ha. að stærð og liggur miðsvæðis í
læknishéraðinu. Landið er frjósamt en síðast en ekki síst
má nefna hinn mikla jarðhita á hverasvæðinu undir
Laugarásnum.
En nú vantaði læknisbústað.
Helgi fékk boð frá Magnúsi Jónssyni ráðherra og
prófessor um að héraðið gæti fengið keypt hús sem byggt
var við Geysi vegna komu Kristjáns konungs X árið 1921
og tóku hreppamir boðinu. Húsið var jámklætt að utan
en panelklætt að innan. Magnús ráðherra lét rífa húsið,
en Helgi fékk Tungnamenn til að flytja það í Laugarás.
Var það flutt á útmánuðum, lentu þeir í rigningatíð og
panellinn blotnaði. Jóhann Guðmundsson á Iðu reisti svo
húsið vorið 1923 uppi á Laugarásnum á brekkubrúninni,
en Oskar Einarsson fyrsti læknirinn í Laugarási sat í
Birtingaholti einn vetur á meðan á byggingu hússins stóð.
Þegar húsið var komið upp og panellinn hafði þomað
reyndist það svo gisið, að varla var líft í því. Þá var
gripið til þess ráðs, að jarðhitinn var beislaður og er þessi
læknisbústaður eitt fyrsta húsið á Suðurlandi, sem hitað
er upp með jarðhita.
Það var Jón Erlendsson frá Sturlu-Reykjum sem steypti
kringum einn hverinn og lagði einfalda gufuleiðslu upp í
húsið, en ofna smíðaði hann úr sléttu járni og lóðaði.
Gufan var einnig notuð til eldunar. Verkfræðingur var
Benedikt Gröndal.
Heildarverð hússins var 26 þúsund krónur, og virðist
ekki annar styrkur hafa komið frá ríkinu en húsið frá
Geysi, metið á 8 þúsund krónur.
Gufuofnarnir reyndust illa og vom þeir fjarlægðir á
áliðnu hausti 1926 og komið á hringrásarkerfi með
venjulegum ofnum. En gufan var notuð til eldunar fram
á 5. áratuginn.
Þetta er sagan um fyrsta læknisbústaðinn í Laugarási
og hef ég verið nokkuð langorður um hann. En ég hélt
að ykkur þætti fróðlegt að heyra um þá erfiðleika, sem
við var að etja á þessum tíma.
Þessi fyrsti læknisbústaður reyndist illa, eins og áður
segir, læknirinn kvartaði yfir húsinu og
viðhaldskostnaður var mikill. Því ákváðu oddvitar á
fundi 25. mars 1938 að bjóða út byggingu nýs
læknisbústaðar. Lægsta tilboð átti Jón Guðmundsson,
krónur 22.500,- með hitalögn. Var því tekið og húsið
reis það sama ár hér uppi á Laugarásnum.
Ríkisstyrkur fékkst 1/3 eða 8 þúsund krónur.
Hús þetta stendur enn og er nú íbúð hjúkrunarforstjóra
og afleysinga íbúð, en hefur verið endurbyggt.
Næsti áfangi og sá þriðji í framkvæmdasögu
læknishéraðsins er bygging læknisbústaðar og
lækningaálmu niður undir Hvítá á árunum 1963-1965 -
og er nú verið að leggja lækningaálmuna niður sem