Bændablaðið - 28.01.2009, Blaðsíða 18

Erlent
14 Bændablaðið | miðvikudagur 28. janúar 2009
Á einni nóttu hrundi blekkingin
um að himnaríki fælist í næstu
uppkaupum verðbréfa. Fjár-
málasérfræðingar útskýra það
sem gerðist með því að þeir hafi
ekki áttað sig á stöðunni.
„Við skildum ekki afleiðingar
ákvarðana okkar,“ sagði bandaríski
hagfræðingurinn Paul Krugman í
viðtali við blaðið Dagens Nærings-
liv nýlega. Krugman hefur hlot-
ið verðlaunapening í hagfræði frá
Nóbelsstofnuninni. Þeir hafa líka
við sitt að glíma, hagfræðingarn-
ir. En af einhverjum undarlegum
ástæðum þá komust þeir hjá því að
taka ábyrgð á stjórnarháttum sínum,
í bönkunum, fyrirtækjum og í rík-
iskerfinu. Hagfræðin er friðhelg á
sama tíma og ríkisstjórnir reyna eftir
bestu getu að endurreisa kerfið sem
enginn veit hvernig á að stjórna.
Fyrir hina fögru plánetu okkar
hefur haustið verið hagstætt.
Margir, sem hafa hagnast gróflega
á því að þrautpína jörðina, hafa
orðið að lækka flugið. Það verður
a.m.k. gert vopnahlé um skeið.
Sérfræðingur við Háskólann í
Cambridge, Terry Barker, heldur
því fram að losun gróðurhúsaloft-
tegunda geti dregist saman um
36% ef samdrátturinn verður jafn-
mikill og eftir hrunið árið 1929.
Aðrir eru varkárari í áætlunum,
en það er þó ljóst að athafnasemin
minnkar og færri sumarhallir verða
byggðar fjarri þéttbýli.
Það getur létt á gróðurmoldinni
þegar fólk fer að fara betur með
mat sinn. Í Ameríku fara menn að
aka í minni bílum og hagur flug-
félaga þrengist. Kannski dregur
líka úr eyðingu regnskóganna.
Efnahagskreppan getur orðið
stórt skref í átt til sjálfbærra fram-
leiðsluhátta. Fólk kemst jafnvel að
þeirri niðurstöðu að hófsemi sé af
hinu góða.
Sagt hefur verið að þegar jarð-
arbúar fengu í fyrsta sinn að sjá
bláa og græna jarðarkúluna frá
tunglinu þá hafi þeir komist að því
að hún var óendanlega fögur, en
einmana og í vanda stödd. Þessi
sýn festi sig ekki lengi í vitund
fólks og fyrr en varði greip annað
athyglina. Án tillits til pólitísks
litrófs, þá hyllir sérhver fjármála-
ráðherra hagvöxt og aukið rík-
isdæmi. Já, kaupmáttur er sjálfur
mælikvarðinn á þróun þjóðfélags-
ins, jafnvel þó að aukin efni geri
fólk ekki hamingjusamara í ríkum
þjóðfélögum. Goðsögnin um hag-
vöxt yfirgnæfir allar aðrar goð-
sagnir nú á tímum. Hún mun þó
ekki standast til lengdar.
Þeim, sem telja enn að hagvöxt-
urinn geti haldið áfram án þess að
skaða jörðina, gefst tækifæri til að
læra af því sem nú er að gerast.
Fjármálaheimurinn hrundi vegna
þess að margir, bæði stjórnend-
ur fyrirtækja og einkaaðilar, lifðu
á lánum sem þeir réðu ekki við.
Neyslan varð of mikil.
Við blasir að enn erfiðara verði
að halda áfram þessum lífsháttum,
þegar jörðin segir hingað og ekki
lengra. Héðan er ekki meira að
hafa. Þið hafið lifað í vellystingum
á fiski, olíu, skógi og jarðefnum en
nú ræður jörðin ekki við aukið álag
á auðlindir sínar. Auðvitað verður
þetta erfitt. En gleymið því ekki að
það kostaði tilveru þúsunda teg-
unda dýra og jurta að maðurinn
fór eins og logi yfir akur í sókn
sinni eftir auknum hagvexti. Nú er
hins vegar komið að vatnaskilum.
Og kannski fjölgar þeim sem átta
sig á því að hin sanna lífsgleði er
meira en neyslugleði. Þá áttum við
okkur á því að auglýsingaiðnaður-
inn lifir á því að skapa óánægju.
Maður getur látið sig dreyma um
að leiðtogar okkar, konur og karl-
ar, komist að því að nú sé komið
að því að sýna raunsæi. Leiðtogi,
sagði gamli kanslarinn Otto von
Bismarck, er stjórnmálamaður
sem ber hag barnabarna sinna fyrir
brjósti. Það er kominn tími til að
leggja eyra við hugsjónir leiðtoga.
Nationen/Erik Solheim, stytt
Happ fyrir jörðina
Eftir að matvælaverð náði há-
marki á fyrri hluta síðasta árs
hefur það lækkað mikið. Verð
á mörgum tegundum matvæla
hefur þannig lækkað um allt
að helming frá því í mars 2008.
Við skulum þó fara varlega í að
trúa því að framundan sé tími
stöðugs og lágs verðs á matvæl-
um. Bændur þurfa hér eftir sem
hingað til að gera sér grein fyrir
hlutverki sínu og ábyrgð á að sjá
fólki fyrir mat, bæði heima fyrir
og á alþjóðavettvangi.
Matvælaverð hækkar…
Fyrir ári stefndi allt í matvæla-
kreppu. Eftirspurn eftir matvælum
jókst, einkum í Asíu, á sama tíma
og uppskera brást, hráefni í mat var
notað í líforkuframleiðslu, birgðir
voru litlar og spákaupmennska með
matvæli var stunduð. Allt stuðl-
aði það að því að verð á búvörum
snarhækkaði.
Mótmælaaðgerðir, hömlur á út-
flutningi og uppkaup (hamstur) á
matvælum sýndu að öryggi í mat-
vælaöflun er afar viðkvæmt, einn-
ig nú á tímum. Vaxandi hungur og
fátækt er til marks um afleiðingar
þess að taka þau tíðindi ekki alvar-
lega.
Verðhækkanir á matvælum hafa
einnig oft komið illa út fyrir fram-
leiðendur í fátækum löndum, en
þær hækkanir hafa næstum því ein-
göngu orðið í iðnríkjunum. Mikill
hluti bænda í þróunarlöndum fram-
leiðir mat einungis til eigin þarfa.
Þeir hafa því einungis kynnst verð-
hækkunum í hærra verði á sáðkorni,
áburði og orku, auk verðhækkana á
þeim mat sem þeir framleiða ekki
sjálfir.
… og lækkar aftur
Undanfarna mánuði hefur mat-
vöruverð lækkað verulega. Korn-
verð hefur lækkað um helming frá
því snemma á sl. ári. Forsendur
verðhækkana eru þó enn fyrir
hendi. Kornbirgðir eru nú þær
minnstu í 30 ár og breytingar á
veðurfari eru vaxandi áhyggjuefni
í matvælaframleiðslu. Þá vex fram-
leiðsla lífeldsneytis. Síðast en ekki
síst fjölgar jarðarbúum og vonandi
batna lífskjör fólks.
Hvað sem fjármálakreppu líður
mun eftirspurn eftir matvælum
halda áfram að aukast. Áætlað er
að fjöldi jarðarbúa verði orðinn um
níu milljarðar fyrir árið 2050 og við
það stóreykst þörf á matvælum.
Matvælastofnun SÞ, FAO, varar
við að verðhækkanir á matvælum
og matarskortur sé framundan en
bendir jafnframt á að erfiðara sé
en áður að átta sig á stöðunni og að
gera áætlanir.
Það er vandamál sem landbún-
aðurinn þarf að glíma við. Þegar
öllu er á botninn hvolft er hér á ferð
pólitískt viðfangsefni sem krefst
viðbragða, bæði einstakra landa og
alþjóðasamfélagsins. Lausnin getur
ekki orðið sú að fáein stórveldi fái
að leggja línurnar um fyrirkomulag
matvælaframleiðslunnar. Það er á
hinn bóginn æ brýnna að öll lönd
veiti framleiðslu matvæla til eigin
þarfa skynsamlegan forgang.
Stefna Norðmanna
Landbúnaðarstefna Noregs byggist
á samstöðu þjóðarinnar og stöð-
ugleika. Stjórn á markaðnum og
tollvernd stuðlar að því að verðlag
á matvælum er tiltölulega stöðugt.
Jafnframt finna norskir bændur
fyrir auknum kostnaði við fram-
leiðsluna. Stefna ríkisstjórnarinnar
er hins vegar sú að skapa jafnvægi
og setja og framfylgja ramma-
löggjöf fyrir bændur, matvælaiðn-
aðinn og neytendur. Jákvæð þróun
í tekjum bænda er nauðsynleg til að
halda við landbúnaði um allt land.
Jafnframt er það stefna okkar
að styðja framfarir í landbúnaði í
þróunarlöndum og viðskipti við
þau. Noregur býður fram tollfrjáls
viðskipti með allar búvörur frá 64
fátækustu löndum heims. Það er
kappsmál okkar að þessi lönd hag-
nýti sér þessi viðskipti. Þróunarhjálp
hefur í of litlum mæli beinst að efl-
ingu landbúnaðar í þessum löndum.
Aðeins 4% hjálparinnar hafa verið
veitt til landbúnaðar á sama tíma og
helmingur fólks í þessum löndum
býr í dreifbýli og lifir á landbún-
aði. Alþjóðabankinn hefur áætlað
að hagvöxtur í landbúnaði í þróun-
arlöndum dragi tvöfalt meira úr
fátækt en í öðrum greinum. Tími er
kominn til að heimurinn gefi land-
búnaði forgang og mæli framfarir
ekki einungis í viðskiptum heldur í
matvælaöryggi.
Það gerir þær kröfur að við
kunnum að meta landbúnaðinn,
bæði heima og erlendis. Þegar
mælikvarðinn er matvælaöryggi,
sjálfbær búskapur og tillit til kom-
andi kynslóða, þá höfum við ekki
ráð á skammsýnum viðhorfum.
Bondebladet/Lars Peder Brekk,
landbúnaðarráðherra Noregs
Matvælaöryggi á óvissutímum
Traustur landbúnaður er ódýrasta öryggisráðstöfun sérhverrar þjóðar, segir norski
landbúnaðarráðherrann, Lars Peder Brekk
Lítið hefur farið fyrir fregnum af
því hve umskipti yfir í vistvæna
orkugjafa á síðari árum hafa
veitt mörgum atvinnu. Um 2,3
milljónir manna í Evrópu hafa
nú atvinnu af þeirri starfsemi og
þeim fer ört fjölgandi.
Í Þýskalandi starfa nú 260 þús-
und manns að þessum málaflokki
og þess er vænst að fjöldinn verði
um 700 þúsund árið 2030. Í Kína
veitir framleiðsla á sólsellum til
raforkuframleiðslu meira en einni
milljón manna atvinnu. Á Indlandi
er hins vegar áætlað að orkufram-
leiðsla úr lífmassa geti veitt 90 þús-
und manns vinnu fram til 2025.
Að áliti stofnunar, sem fjallar um
horfur í nýtingu vindorku (Wind
Energy Outlook), má áætla að upp-
bygging vindaflsstöðva veiti um
tveimur milljónum manna atvinnu
árið 2030, en sólarorkustöðvar á
sama tíma sex milljónum. Á hinn
bóginn tapast fjöldi starfa árlega í
olíu-, kola- og gasorkuverum.
Gömlu orkuverin hafa lengi
verið miðstýrð og þau eru þann-
ig berskjölduð fyrir samkeppni.
Endurnýjanlegu orkuverin eru
á hinn bóginn dreifð og eining-
ar þeirra eru smáar. Því veita þau
mörg störf í nærumhverfi sínu og
áhætta í sambandi við þau er lítil.
Notkun líforku, sem unnin er úr
gróðri, hefur verið gagnrýnd veru-
lega á síðari árum. Vissulega er
hún ekki gallalaus en ósanngjarnt
er að dæma hana norður og niður.
Þar þarf þó að gæta þess að hrá-
efnisöflunin skaði ekki verðmætar
náttúruauðlindir, svo sem skóga.
Einnig ber að gæta þess að fram-
leiðsla líforku verði ekki á kostnað
matvælaframleiðslu.
Líforkugjafa á fyrst og fremst
að rækta á verðlitlu landi og nota
í framleiðsluna tréni og úrgang frá
trjáiðnaði.
Rannsóknum og þróunarstarfi á
svokölluðum „annarrar kynslóðar
orkugjöfum“, þ.e. með tréni sem
hráefni, á að veita forgang hvað
varðar lífræna orkugjafa.
Í sambandi við umræðu um líf-
orku hefur því verið haldið fram að
orkunotkun við framleiðslu hennar
sé meiri en orkan sem hún skilar.
Umfangsmiklar rannsóknir á þessu
við bandaríska háskóla staðfesta
það ekki. Þannig sýndi rannsókn
á lífdíselolíu að hún gaf 57-88%
minni losun á koltvísýringi en hefð-
bundin díselolía.
Eitt áhyggjuefni um lífræna
orkugjafa er að framleiðslan ógni
regnskógum í Brasilíu og Suð-
austur-Asíu. Áhyggjur af þeirri
ógn hafa farið vaxandi um áratuga
skeið. Þar hefur lífræn orkuvinnsla
komið við sögu en aðrar greinar
hafa skipt þar meira máli. Þar má
nefna ræktun sojabauna og fram-
leiðslu pálmaolíu en einnig hafa
regnskógar verið ruddir til að rækta
þar beitiland fyrir nautgripi.
Í nokkrum löndum, svo sem
Þýskalandi, hefur á annan áratug
verið unnið skipulega að sjálfbær-
ari orkustefnu. Árangurinn hefur
sýnt sig í minni losun koltvísýr-
ings, auknum hlut endurnýjanlegr-
ar orku og fleiri atvinnutækifær-
um. Ráðamenn hafa gert sér grein
fyrir því að ríkisvaldið verði að
gegna miklu hlutverki í þeirri
þróun. Önnur lönd mættu taka þar
Þýskaland sér til fyrirmyndar.
Landsbygdens Folk/U.B. Lindström, stytt
Ný stefna í orkumálum
Norður-
löndin hafna
erfða breyttri
ræktun
Norðurlandaráð hvatti á
fundi sínum í Finnlandi í lok
október sl. öll aðildarlönd
sín til að hafna erfðabreyttri
ræktun. Allir forsætisráð-
herrar landanna tóku þátt í
þeirri ákvörðun.
Nordisk Forskningsring,
Samtök tilraunahringja í jarð-
rækt á Norðurlöndum, tóku
undir þá ályktun á fundi sínum
á Rogalandi í Noregi í lok
nóvember sl. Þau benda á að
ræktun erfðabreyttra jurta sé
ógn við lífræna jafnt sem hefð-
bundna ræktun. Það er reynsla
margra landa að þol erfða-
breyttra jurta, t.d. gegn jurta-
varnarefninu Roundup, berst
yfir í annan gróður fyrir vindi,
með fuglum, skordýrum og
fræhruni úr jurtum.
Í mörgum löndum, þar sem
erfðabreytt ræktun fer fram,
er ógerlegt að stunda lífræna
ræktun á repju, maís og baðm-
ull vegna íblöndunar erfða-
breyttra jurta úr umhverfinu.
Þetta vinnur gegn andstöðu
bænda við erfðabreytta rækt-
un og vaxandi eftirspurn eftir
lífrænt ræktuðum afurðum. Á
hinn bóginn er engin eftirspurn
eftir erfðabreyttum afurðum.
Upplýsingar frá
L a n d b ú n a ð a r r á ð u n e y t i
Bandaríkjanna (USDA) leiða
í ljós að ræktun erfðabreyttra
jurta hefur í för með sér aukna
notkun jurtavarnarefna, önd-
vert við það sem fyrirtæki sem
mæla með slíkri ræktun halda
fram. Þá gefur slík ræktun
minni uppskeru en hefðbund-
in ræktun, jafnframt því sem
rannsóknir á búfé sýna skaða á
líffærum, minni frjósemi þeirra
og skert ónæmiskerfi.
Þá skaðar erfðabreytt rækt-
un líffræðilegan fjölbreyti-
leika og eitrar fyrir skordýrum.
Langtímaáhrif á umhverfi, heil-
brigði, samfélagið og afkomu
bænda eru ófyrirséð.
Erfðatæknin byggir á þeirri
frumstæðu trú að unnt sé að
skapa ný afbrigði erfðastöð-
ugra jurta og dýra með hinni
nýju tækni. Flestir vel mennt-
aðir erfðafræðingar vita, að
sú meginforsenda að það séu
erfðir einar sem stjórna atferli
og eiginleikum dýra stenst
ekki. Erfðabreyttar jurtir
eru óstöðugar og hafa ófyr-
irséð áhrif á umhverfi sitt.
Erfðatæknifyrirtækin láta
eins og þau þekki ekki þessa
áhættu.
Samtök um rannsóknir á líf-
rænni ræktun styðja því kröfu
Norðurlandaráðs um að banna
erfðabreytta ræktun á Norður-
löndum. Samtökin voru stofnuð
árið 1949 og aðild að þeim eiga
Danmörk, Finnland, Noregur
og Svíþjóð.
Landsbygdens Folk
Bændablaðið
kemur næst út
10. febrúar