Bændablaðið - 17.12.2009, Blaðsíða 27

27 Bændablaðið | fimmtudagur 17. desember 2009
Á SÍÐUSTU tveim áratugum hafa
orðið gríðarlega miklar framfar-
ir í erfðatækni. Nýjar greining-
araðferðir hafa gert mögulegt að
greina og kortleggja erfðaefni ótal
tegunda dýra, plantna og annarra
lífvera. Þannig var erfðamengi
mannsins greint fyrir nokkrum
árum og í framhaldi þess hefur
hliðstæð vinna verið unnin fyrir t.d.
nautgripi og svín.
Fyrir meira en áratug fóru
nokkrir af þekktustu kynbótafræð-
ingum í nautgriparækt að velta
fyrir sér hvernig nota mætti hina
nýju þekkingu til að ná enn meiri
ræktunarárangri í nautgriparækt.
Þar fóru fremstir í flokki Kanada-
maðurinn Schaffer og Ástralinn
Goddard en síðan hefur sá hópur
stækkað feikilega mikið sem um
þetta hefur fjallað á síðastliðnum
hálfum áratug.
Aðferðir hafa verið þróaðar
sem talið er að geti aukið árlegar
ræktunarframfarir í nautgriparækt
um að minnsta kosti nokkra tugi
prósenta í samanburði við það sem
núverandi ræktunarskipulag skilar.
Þeir telja þá byltingu sem þarna
er framundan í stóru ræktunarhóp-
unum vera ákveðna hliðstæðu við
það sem tilkoma sæðinga var fyrir
tæpum átta áratugum. Hér á eftir
vil ég gera tilraun til að gera grein
fyrir örfáum atriðum þeirra breyt-
inga sem menn telja þarna vera í
sjónmáli.
Hver eiginleiki mældur beint
Löngu er þekkt að þeir mikilvægu
eiginleikar, sem kynbótastarf síð-
ustu áratuga hefur miðað að því
að breyta á tiltekinn hátt, ráðast
af áhrifum erfða- og umhverfis-
þátta. Kynbætur gerast aðeins
með breytingum á erfðaþættinum.
Vandamálið er hins vegar að yfir-
leitt hefur ekki verið mögulegt
að mæla erfðaþáttinn beint, held-
ur hefur orðið að meta hann með
mismunandi aðferðum út frá mæl-
ingum á eiginleikum, eða því sem
við köllum svipfar hans. Þar hafa
verið þróaðar sífellt betri aðferðir
þar sem BLUP-kynbótamatið hefur
á síðustu áratugum verið að skila
meiri framförum í ræktunarstarfinu
en áður var.
Með greiningu erfðaefnisins
eru menn hins vegar komnir skrefi
nær því að geta mælt erfðaáhrifin
að baki hverjum eiginleika beint.
Líta má á erfðamengið sem stóra
bók. Vandamálið er aðeins það að
orðin sem þar standa skilja menn
enn að mjög takmörkuðu leyti
(mjög fá gen eru enn þekkt). Hins
vegar er það viðurkennd þekking
að mikill fjöldi gena standi að baki
hverjum einstökum eiginleika. Þær
minnstu einingar sem almennt er
verið að greina í erfðaefninu kallast
set (snip) og má á vissan hátt líkja
þeim við bókstafina í bókinni.
Þróaðar hafa verið tölfræðilegar
aðferðir til að meta erfðaþátt ein-
stakra eiginleika út frá greiningum
á ákveðnum setum í erfðamenginu.
Til þess að slíkt sé mögulegt þurfa
að vera fyrir hendi erfðagreiningar á
fjölda gripa og tilsvarandi svipfars-
mælingar fyrir feikilegan fjölda
skyldra gripa (afkvæmarannsóknir
fyrir þúsundir nauta, sem einnig eru
erfðagreind). Þannig má finna með
þessum aðferðum hvaða áhrif koma
frá hverju seti fyrir viðkomandi eig-
inleika og gefa erfðamat hans.
50.000 skilgreind set
Á allra síðustu árum hafa verið
unnar erfðagreiningar nauta í
mörg um stærstu ræktunar lönd -
un um. Útbúinn var tiltekinn
stað all sem víðast er notaður og
bygg ir á greiningu á um 50.000
skilgreindum setum. Fyrir Hol-
stein-kýr í stærstu ræktunar lönd-
un um (Bandaríkjunum, Kanada,
Frakklandi, Hollandi, Nýja-
Sjálandi, Norðurlöndunum og
fleiri) hefur nú verið byggt upp mat
sem gerir erfðamat gripa mögulegt
í ýmsum tilvikum með fast að
helmingi meira öryggi en ætt ernis-
mat gerir.
Þetta hefur leitt til þess að þegar
er ákveðið að fara að nota úrval á
þessum grunni í nautavali í fleiri
löndum. Í stað þess að bíða eftir
afkvæmarannsóknum nautanna
þegar þau eru fimm eða sex ára
gömul eru þau valin til notkunar
út frá erfðamatinu strax þegar þau
koma í notkun ársgömul. Ljóst er
að það verður eitthvað breytilegt
eftir löndum á hvern hátt og hversu
hratt þessar breyttu aðferðir verða
teknar í notkun.
Nautsmæður valdar fyrr
Ljóst er að með þessum aðferð-
um er kynbótamat nautanna ekki
jafn öruggt og það sem fæst með
afkvæmadómi þeirra en á móti
koma möguleikar á að stytta ætt-
liðabilið það mikið að árlegar fram-
farir aukast umtalsvert.
Í byrjun ætla samt flestir fyrst
og fremst að nota þetta sem forval
á nautunum sem fara í afkvæma-
rannsókn. Þeir telja að ákveð-
inn tíma taki að byggja upp traust
bænda á þessum nýju úrvalsleið-
um í stað afkvæmarannsóknanna.
Vandinn við þetta er að vísu sá að
með slíku vali er grunnforsendum
afkvæmarannsóknanna að hluta
raskað. Mönnum er það vel ljóst en
hafa ekki enn verið þróaðar aðferð-
ir til að bregðast við því. Þeir sem
lengst ganga ætla samt strax að fara
að velja nautsfeður að hluta á þess-
um grunni og þeir sem bjartsýnastir
eru um gildi þessara nýju aðferða
reikna með að valið verði nánast
að öllu leyti á þessum grunni innan
fárra ára.
Ein hlið þessa er einnig að
með þessum aðferðum opnast
möguleikar til að velja nautsmæð-
ur af enn meiri nákvæmni en hægt
hefur verið til þessa. Þannig megi
arfgerðagreina allra best ættuðu
kvígurnar á hverjum tíma strax eftir
fæðingu og taka þær allra bestu
til fósturvísaflutninga um leið og
þær verða kynþroska og virkja þær
þannig strax sem nautsmæður.
Það er hins vegar rétt að vekja
athygli á því að til að geta fram-
kvæmt þetta úrval verður að vera
fyrir hendi nægjanlega nákvæmt
erfðamat í viðkomandi stofni. Í
ljós hefur komið að til þess að slíkt
sé mögulegt þurfa að vera fyrir
hendi afkvæmarannsóknir fyrir
nautastofn sem telur helst þús-
undir gripa. Þannig er t.d. það mat
sem Bandaríkjamenn hafa náð að
byggja upp fyrir brúnu svissnesku
kýrnar þar í landi tæpast hótinu
betra en það sem ætternisdómur
gefur. Nýsjálendingar eru, ásamt
Bandaríkja- og Kanadamönnum,
greinilega komnir hvað lengst á
þessari braut og hjá þeim eru tveir
meginstofnar kúa, þær svartskjöld-
óttu og Jersey-kýrnar. Samkvæmt
þeirra niðurstöðum er mjög tak-
markað upplýsingastreymi sem
má nýta á milli þessara kynja við
erfðamatið.
Samkeppnisstaðan breytist
Þessar niðurstöður benda til að
þessar nýju aðferðir yrðu tæpast
nýttar í íslenska kúastofninum á
hliðstæðan hátt og í stærri erfða-
hópum. Þar við bætist að sérstaða
stofnsins á samkvæmt öllum fræð-
um á þessu sviði að hafa leitt af sér
að yfirfærsla upplýsinga frá öðrum
kynjum komi að minni notum en
hjá flestum öðrum kynjum. Þetta
segir okkur því, eins og helstu höf-
undar þessara fræða draga ekki
fjöður yfir, að samkeppnisstaða
stærri og minni ræktunarhópa muni
breytast, litlu hópunum í enn meiri
óhag.
Í umfjöllun um þessar breyt-
ingar benda talsmenn þeirra samt
á fjölmörg umhugsunaratriði sem
miklu muni ráða um hver árangur
breytinganna verður til lengri tíma
litið. Athyglisvert er að sjá að það
eru bandarísku vísindamennirn-
ir sem leggja allra mesta áherslu
á að nautgriparæktarstarfið verði
að bera gæfu til áframhaldandi
samvinnu og samnýtingu upp-
lýsinga. Það hafi verið grunn-
urinn að hinum miklu framförum
búfjárræktarstarfs síðustu áratuga
og verði enn þýðingarmeira með
þessum breytingum. Aðeins út frá
því er augljóst hvað umfang upp-
lýsinga ræður miklu um árangur.
Hættan sem þeir sjá er hins vegar
að í mörgum löndum fylgja þess-
um breytingum einnig breytingar
á eignarhaldi upplýsinganna, sem
til þessa hafa víðast verið í hönd-
um bænda. Nú verða það sæðinga-
stöðvarnar, sem í mörgum löndum
eiga mikilvægar upplýsingar og
utan Norðurlandanna eru flestar
einkahlutafélög. Hættan er að þau
loki aðgangi að upplýsingunum
og fari að nota þær í samkeppn-
isrekstri. Nautgriparæktarstarf falli
þannig í sama farveg og svínarækt-
in hefur verið að gera. Það getur
aðeins leitt af sér lélegri upplýsing-
ar en ella og árangursminna rækt-
unarstarf. Í stað árangursríks og
skipulegs starfs komi skrumskæld
auglýsingamennska og samkeppni
ræktunarfélaga, sem vafalítið skilar
bændum sem mjólkurframleiðslu
stunda ekki batnandi afkomu.
Þeir nefna einnig þann mögu-
leika að risabú, sem sífellt verða
fleiri í mjólkurframleiðslu, hætti
að nota sæðingar. Með því öryggi
sem komið er á erfðamatið geti þeir
á grunni arfgerðagreiningar valið
naut til notkunar í þessum eining-
um af nægjanlegri nákvæmni.
Hér er að sjálfsögðu aðeins tæpt
á örfáum atriðum í sambandi við
þessar miklu breytingar sem virð-
ast við sjóndeildarhringinn. Ljóst er
að miklar og hraðar breytingar eru
framundan sem fróðlegt verður að
fylgjast með og einnig þurfa íslensk-
ir mjólkurframleiðendur að horfa til
þeirra þegar þeir meta framtíðarþró-
un greinarinnar hérlendis.
Úrval gripa á grunni
greininga á erfðamenginu
Jón Viðar Jónmundsson
landsráðunautur í búfjárrækt
Bændasamtökum Íslands
jvj@bondi.is
Kynbótastarf
Greiðslur vegna gæðastýringar
Eins og fram kom á naut.is í byrjun september sl. verður 58 millj-
ónum kr. úr mjólkursamningnum varið til greiðslna vegna skýrslu-
halds og mjólkursýnatöku (gæðastýringar) á þessu verðlags ári.
Nú um stundir eru bú í skýrsluhaldi 615 talsins og skýrsluskil í
kringum 95%. Greiðslurnar eru með þeim hætti að 20% eru flatar
greiðslur á skýrsluhaldsbú, 80% eftir árskúafjölda á þeim búum.
Að þeim forsendum gefnum, að 95% búa uppfylli skilyrðin vegna
gæðastýringarinnar, verður fasta greiðslan u.þ.b. 19.800 kr á bú (alls
11,6 m.kr) og greiðsla pr. árskú í skýrsluhaldi u.þ.b. 2.100 kr á árskúna
(alls 46,4 m.kr).
Þá skal aftur minnt á það, að breytingar voru gerðar á reglunum í
október sl., þannig að þeir sem ekki uppfylla skilyrði um skýrsluskil í
einum ársfjórðungi, geta fengið greiðslurnar með því að uppfylla skil-
yrðin á þeim næsta. BHB