Bændablaðið - 17.12.2009, Blaðsíða 25

25 Bændablaðið | fimmtudagur 17. desember 2009
Sjötíu ár eru um þessar mundir
liðin frá því sauðfjársæðingar
hófust hér á landi. Guðmundur
Gíslason sem þá var tilrauna-
læknir á Tilraunastöðinni á
Keldum hafði frumkvæði að því
að sauðfjársæðingar hófust hér
fyrir alvöru. Baráttan við mæði-
veikina varð í upphafi til þess
að þessar tilraunir voru gerðar
en hugmyndin var sú að fjölga
fé í þeim fjárstofnum sem hefðu
meiri mótstöðu gegn veikinni.
Það var 15. desember árið 1939,
fyrir rétt um 70 árum, sem menn
tóku sig til og tóku sæði úr hrútnum
Fagranes-Gul á Þórodds stöðum,
sem þá var bær í útjaðri Reykja-
víkur.
Farið var með sæðið sem leið
liggur upp í Grafarholt þar sem
6 ær voru sæddar og héldu þær
allar. „Þetta verður að teljast sér-
staklega góður árangur miðað við
aðstæður og þykir einstaklega
gott nú á okkar tímum,“ segir
Ólafur G. Vagnsson ráðunautur hjá
Búnaðarsambandi Eyjafjarðar en
hann hefur verið virkur þátttakandi
í sauðfjársæðingum um langt skeið.
Var hann m.a. framkvæmdastjóri
Sauðfjársæðingarstöðvar Norð ur-
lands í yfir 30 ár.
Ólafur segir að mæðuveiki hafi
verið mjög skæð á þessum tíma, en
hún blossaði upp hér á landi árið
1937 í kjölfar þess að flutt var inn
sýkt fé árið 1933. „Menn tóku eftir
því að veikin lagðist af meiri þunga
á ákveðna fjárstofna en aðra, en
hugmyndin með sauðfjársæðing-
um var í upphafi sú að rækta upp
sterka fjárstofna sem hefðu betri og
öflugri mótstöðu gegn mæðiveik-
inni og dreifa síðan þessum sterk-
ari stofnum víða um land,“ segir
Ólafur en á árunum upp úr 1940
voru all umfangsmiklar sauðfjár-
sæðingar stundaðar á Vestur- og
Suðurlandi. „Þetta var nú allt mjög
ófullkomið til að byrja með. Það
var útbúin aðstaða á vörubílspalli,
hrútar voru hafðir í stíu uppi á pall-
inum og stúkað af svæði þar sem
sæðið var tekið. Vörubílnum var
síðan ekið milli bæja, sæði tekið
og ærnar svo sæddar í gegnum lúgu
á vörubílspallinum,“ segir Ólafur.
Hafa líklega bara rotast...
Næsti áfangi í sögu sauðfjársæð-
inga á Íslandi er þegar tilraunir
voru gerðar með að flytja inn sæði.
Ólafur segir að illa hafi gengið í
baráttunni við mæðiveikina og því
hafi menn alið þá von í brjósti að
með innfluttu sæði mætti styrkja
íslenska fjárstofninn þannig að
hann væri betur í stakk búinn í
glímunni við veikina. Mæðiveikin
hafði tekið sinn toll, veruleg van-
höld voru hjá sauðfjárbændum þar
sem hún stakk sér niður með til-
heyrandi tekjutapi. Með innfluttu
sæði vildu menn hreinlega prófa
nýtt fjárkyn hér á landi. Sæði var
fyrst flutt inn frá Skotlandi árið
1945 og var loftleiðin nýtt við
flutn inginn. Árangurinn var væg-
ast sagt lélegur. „Menn veltu fyrir
sér hvort kuldi hefði verið svo mik-
ill í flugvélinni á leiðinni að sæðið
eyðilagðist, en íslenskir sveitavegir
sem hossast var um eftir að sæðið
var komið til landsins voru heldur
ekki upp á marga fiska. Líklega
hafa sæðisfrumurnar bara rotast í
öllum þeim hamagangi sem þeim
var boðið upp á í þessari ferð,“
segir Ólafur.
Brunaði með sæðið norður að
næturlagi
Næsta ár á eftir var ákveðið að
reyna enn nýja leið. Nú skyldu
keyptir hrútar á fæti og fluttir til
landsins. Hjörtur E. Þórarinsson
sem nýlega var kominn heim úr
búvísindanámi hafði ráðið sig til
Búnaðarfélags Íslands og var send-
ur á þess vegum út til Skotlands
að kaupa 8 hrúta. Ferðin gekk
ágætlega, Hjörtur valdi væna hrúta,
sem allir fengu tilskilin heilbrigð-
isvottorð ytra og voru því fluttir
heim og strax settir í einangrun úti
í Gróttu. Tveir þeirra greindust á
einangrunartímanum með klauf-
rot, sem var landlægt í Skotlandi
á þeim tíma og þótti ekki tiltöku-
mál þar ytra. Yfirdýralæknir greip
þegar til viðeigandi ráðstafana
þegar upp komst og fyrirskipaði
umsvifalaust slátrun. Hrútarnir
voru skornir skömmu fyrir jól,
þann 20. desember. Það fór ekki
hátt á þeim tíma, en Hjörtur brá á
það ráð rétt áður en skosku hrútarn-
ir voru skotnir, að taka sæði á laun
úr einum þeirra. Lagði hann að því
búnu þegar af stað norður í land
og ók í Eyjafjörðinn að næturlagi.
Nokkrar ær, aðallega á heimaslóð-
um Hjartar í Svarfaðardal voru
sæddar og segir Ólafur að einhver
árangur hafi orðið af tiltækinu.
Ágætur árangur þrátt fyrir
bágborinn aðbúnað
Hjörtur hélt tilraunum áfram og var
frumkvöðull að því að koma á sæð-
ingum á næstu árum og notaði þá
sæði úr íslenskum hrútum. Þjálfaði
hann nokkra menn til þess að starfa
við sauðfjársæðingar vítt og breitt
um land.
Ólafur segir sögu af því þegar
Ingi Garðar Sigurðsson, ráðunaut-
ur í Eyjafirði var sendur til að
taka sæði úr hrútum að Engimýri
í Öxnadal einhvern tíma á árunum
1956- 58, en Rútur Þorsteinsson
sem þar bjó átti afar góða hrúta.
Aðstæður voru hinar verstu, frost
í fjárhúsunum og dimmt yfir, bún-
aður sem notaður var mjög fátæk-
legur, en sæðistakan gekk þrátt
fyrir slæman aðbúnað. Brunaði
Ingi með sæðið strax að töku lok-
inni fram í Saurbæjarhrepp, innst
í Eyjafirði og fór þar nánast á
fremstu bæi þannig að um lang-
an veg var að fara. Þar fór hann á
nokkra bæi og sæddi nokkrar ær.
Ekki átti Ingi von á miklum árangri
af þessari för sinni, en niðurstaðan
var hins vegar þeim mun ánægju-
legri, tæp 70% ánna héldu.
Sérstakar sæðingastöðvar teknar
í notkun
Fyrsta sauðfjársæðingastöðin var
tekin í notkun hér á landi árið 1956,
að Laugardælum og segir Ólafur
það mikil umskipti þegar ekki
þurfti lengur að paufast í dimmum
og köldum fjárhúskróm. Sú stöð
er enn við lýði en nýtt húsnæði var
tekið í notkun árið 1968. Starfsemi
sæðingarstöðvar á Hvanneyri hófst
líklega árið 1963 en hún var flutt að
Hesti nokkrum árum síðar og loks
í Borgarnes árið 1978 þar sem hún
er enn.
Fyrsta stöðin norðan heiða var
að Rangárvöllum ofan Akureyrar,
hún var tekin í notkun árið 1964 og
var til húsa í gömlum yfirgefnum
hermannabragga. Starfsemin var
flutt að Möðruvöllum í Hörgárdal
rúmum tveimur áratugum síðar,
var þar í svonefndu Eggertsfjósi
og rekin allar götur til ársins 2002
þegar hún var lögð niður. „Menn
töldu að óþarft væri að reka fleiri
en tvær sæðingarstöðvar á landinu,
þar sem samgöngur bæði í lofti og
á landi hefðu batnað svo mikið frá
því sem áður var,“ segir Ólafur.
Miklar sprengingar og stráin
þeyttust upp í loft
Ólafur segir að margt hafi komið
upp á í tengslum við sauðfjársæð-
ingar á liðnum árum, en þar spili
veður og færð stóra rullu. Honum
er minnisstæður atburður sem varð
fyrir 30 árum síðan, en í desember
1979 stóðu menn fyrir mjög fínni
tilraun sem snerist um samanburð
á djúpfrystu sæði og fersku. „Það
stóð mikið til, en tilraunina ætl-
uðum við að gera á Möðruvöllum í
Hörgárdal. Margar ær höfðu verið
samstilltar til að nota í tilraunina og
bæði djúpfryst sæði og ferskt var
komið á staðinn. Þegar við hófum
framkvæmd tilraunarinnar fór allt
í handaskolum. Þegar við ætluðum
að þíða stráin sem frysta sæðið var
geymt í vissum við ekki fyrr til en
það varð mikil sprenging og óskap-
leg læti, stráin sprungu eitt af öðru,
sum þeyttust upp í loft og stóðu þar
föst í einangrunarplötum, önnur
sprungu í botninn á hitabrúsanum
og eyðilögðu hann. Við náðum
ekki að sæða eina einustu kind með
djúpfrystu sæði í það skiptið,“ segir
Ólafur.
Reyndum hvað við gátum að
koma sæðinu austur
Fyrir aldarfjórðungi lenti Ólafur í
nokkuð ævintýralegu ferðalagi við
flutning á sæði. Sæði hafði verið
tekið úr hrútum á Möðruvöllum og
átti að flytja það til Vopnafjarðar.
Það var heitt þennan dag, allt að 10
stiga hiti og mjög hvöss suðvest-
an átt. Flytja átti sæðið með flugi
á áfangastað, en því var frestað
hvað eftir annað þar til flugi var
loks aflýst síðdegis. Nú voru góð
ráð dýr. Í fjárhúsum fyrir austan
var stór samstilltur hópur af ám
blæsma. „Við höfðum samband við
sæðingamanninn og hann var alveg
eyðilagður yfir ástandinu, þannig
að við ákváðum að reyna hvað við
gætum að koma sæðinu austur. Ég
fór af stað akandi frá Akureyri síð-
degis og hann á móti mér, en við
töldum að við myndum hittast ein-
hvers staðar í námunda við Ásbyrgi.
Ég ók sem leið lá austur í ausandi
rigningu og kolniðamyrkri, en ekk-
ert bólaði á sæðingamanninum í
kringum Ásbyrgi. Þegar ég er kom-
inn framhjá Kópaskeri var ég orðinn
verulega smeykur um að við hefð-
um farist á mis en held þó áfram.
Það er svo loks þegar ég er kominn
alla leið til Raufarhafnar þegar ég
sá mann sem veifaði til mín og bar
hann mér fregnir af því að bíll sæð-
ingamannsins hefði bilað. Tók hann
við pakkanum af mér, sæðingamað-
urinn komst leiðar sinnar á öðrum
bíl og kindurnar voru sæddar um
nóttina,“ segir Ólafur.
Þrefaði við flugafgreiðslu-
manninn um forgangspakkann
Öðru sinni lenti Ólafur í miklu
basli með hrútana á stöðinni, þeir
voru erfiðir viðfangs og þegar loks
var búið að ná úr þeim nægjanlegu
sæði fór mikill tími í pökkun.
Hann var því seinn fyrir á flugvöll-
inn þar sem vélin til Egilsstaða var
tilbúin til brottfarar og var verið að
loka henni. Fór Ólafur beint í gegn
um flugstöðina og út að vélinni.
Þrefaði hann við flugafgreiðslu-
manninn góða stund um nauðsyn
þess að koma þessum forgangs-
pakka með vélinni en allt kom fyrir
ekki. Fóru leikar þannig að leigð
var vél sem flutti sæðið austur á
land.
Svo var það í desember árið
1992 að veður var arfavitlaust
þegar flytja átti sæði frá stöð-
inni á Möðruvöllum, en þangað
höfðu menn brotist við illan leik
að morgni dags. Heldur versn-
aði veður þegar á leið daginn og
var iðulaus stórhríð þegar sæð-
ispakkinn var tilbúinn, en ákveðið
að reyna að koma honum austur í
Þingeyjarsýslu en þar átti að sæða
þennan dag. Ólafur fékk félaga
sinn á Bronco jeppa til að aka sér
áleiðis austur á Víkurskarð, en
snjóbíll úr Fnjóskadal kom á móti.
Þeir komust þó aldrei lengra en
skammt út á Svalbarðsströnd vegna
veðursins. Snjóbíllinn kom alla leið
á móti og fór með sæðið austur
í Fnjóskadal. Reynt var að fara
þar á milli bæja og náðist að sæða
fáeinar ær. Ekki var reynt að koma
sæðinu lengra austur í sveitir. “Það
voru sko ekki allar þessar ferðir til
fjár” segir Ólafur að lokum. MÞÞ
Sjötíu ár liðin frá því sauðfjársæðingar hófust hér á landi
Baráttan við mæðiveiki upphafið, en
efla átti mótstöðu fjár gegn veikinni
Sæðistaka, Þórður G. Sigurjónsson
tekur sæðið, Ólafur fylgist með.
Fyrsta stöðin norðan heiða var að Rangárvöllum ofan Akureyrar, hún
var tekin í notkun árið 1964 og var til húsa í gömlum hermannabragga.
Eggertsfjós, Sæðingastöðin
Möðruvöllum var rekin til
ársins 2002.
Diðrik Jóhannsson skoðar sæði í smásjá en Bjarni E. Guðleifsson dregur
sæði upp í strá.
Suðurgata 17 til sölu.
Glæsileg 3ja- 4ra her-
bergja efri hæð ásamt
Innb. bílskúr í nýlegu tví-
býlishúsi í hjarta Hafn-
arfjarðar.
Ca 20-30 fm. opið nýtan-
legt vinnurými í risi sem
ekki er inni í fermetrafj.
fylgir eigninni.
Íbúðin er öll nýmáluð að
innan, nýbúið að slípa
og lakka parket á eign-

 
 Þvottavél, þurrkari, upp-
þvottavél og örbylgjuofn
fylgja.
Möguleiki er að húsgögn
og borðbúnaður geti fylgt
með íbúðinni.
Stutt í alla þjónustu.
   Sjá nánar á www.as.is
Fasteignasalan Ás.
Sími: 520-2600