Bændablaðið - 08.04.2009, Side 26

26 Bændablaðið | miðvikudagur 8. apríl 2009
Það sem er sérstakt við íslenskan
landbúnað er að hinir hreinrækt-
uðu búfjárstofnar eru verndaðir
með sjálfbærri nýtingu þeirra. Víða
annars staðar hafa auknar kröfur
um framleiðni, sem oft næst með
stórbúskap og jafnvel verksmið-
jubúskap, leitt til þess að með kyn-
bótum ólíkra afkastameiri stofna
víkja hin upprunalegu búfjárkyn
með innblöndun. Að sama skapi
er brýnt að vakta tegundir eða
erfðahópa sem eru ekki hagnýttir.
Helstu sérfræðingar okkar á þessu
sviði hafa vakið athygli á mik-
ilvægi erfðaauðlinda í landbún-
aði svo sem Emma Eyþórsdóttir,
Ólafs R. Dýrmundssonar, Jón
Viðar Jónmundsson og Magnús B.
Jónsson.
Íslensku búfjárstofnanir eru
sameiginleg erfðaauðlind heims-
ins sem okkur ber að vernda og
varðveita; íslenska sauðkindin,
íslenski hesturinn, íslenska kýrin
og íslenska geitin. Allt eru þetta
stofnar sem komu til landsins með
landnámsmönnum frá Noregi fyrir
meira 1.000 árum og hafa verið hér
í landfræðilegri einangrun síðan.
Íslensku búfjárkynin eru talin mjög
verðmæt til varðveislu á líffræði-
legan fjölbreytileika búfjárstofna
í heiminum. Sérstök einkenni
íslensku búfjárkynjanna er mikill
litafjölbreytileiki sem hefur varð-
veists enda hefur litaeinsleitni ekki
verið eitt af markmiðum ræktunar-
innar eins og víða erlendis.
Íslensk stjórnvöld hafa valið
þann kost að vernda íslensku
búfjárstofnana fyrir innflutningi á
lifandi dýrum enda ber íslenska rík-
inu skylda til að vernda og viðhalda
eigin erfðaauðlindum samkvæmt
Ríó-sáttmálanum um líffræðilega
fjölbreytni, sem samþykktur var
í Río árið 1992. Þessi sérstaða
Íslands fékkst viðurkennd í samn-
ingnum við Evrópusambandið um
Evrópska efnahagssvæðið. Alþingi
samþykkti breytingu á búnaðarlög-
um í mars 2003 þar sem erfðanefnd
landbúnaðarin var stofnuð með víð-
tækara umboð en fyrri erfðanefnd
búfjár. Hlutverki nefndarinnar er
m.a. að annast samráð innanlands
um varðveislu og sjálfbæra nýt-
ingu erfðaauðlinda í landbúnaði og
hvetja til rannsókna á sviði erfða-
auðlinda í landbúnaði. Árið 2003
skipaði landbúnaðarráðuneytið
vinnuhóp til að taka saman skýrslu
um erfðaauðlindir búfjár á Íslandi
að beiðni FAO, Matvæla- og land-
búnaðarstofnunar Sameinuðu þjóð-
anna. FAO hefur lagt mikla áherslu
á að þjóðir heims standi vörð um
erfðabreytileika búfjár í heiminum
enda glataði heimurinn einu búfjár-
kyni á mánuði á árunum 2000 til
2006 samkvæmt nýlegri skýrslu
stofnunarinnar um búfjárauðlindir!
Markmið vinnuhópsins var m.a.
„að meta möguleika Íslands til að
tryggja eigin erfðaauðlindir í búfé
og greina þarfir fyrir aðferðir til
þess að það megi takast”. Í skýrsl-
unni kemur fram „að í alþjóðlegu
samhengi hafi íslensk búfjárrækt
og búfjárkyn mikla sérstöðu”.
Sérstaðan skýrist af tvennu; annars
vegar að fyrir hverja búfjártegund
sé yfirleitt aðeins eitt búfjárkyn í
landinu og hins vegar að fyrir naut-
gripi, sauðfé og hross sé um „að
ræða landkyn, sem rekja uppruna
til landnáms og talið er að þau hafi
orðið fyrir mjög takmarkaðri inn-
blöndun erlendra kynja”. Varðandi
sérstöðu búfjárstofnanna segir í
skýrslunni:
Ástæða er til að hugleiða hvort
sérstaða og smæð innlendu búfjár-
stofnanna geti í ókominni framtíð
orðið uppspretta erfðaauðlinda.
Vegna sérstæðrar ræktunarsögu og
einangrunar og nær engrar blönd-
unar við önnur búfjárkyn um ald-
arraðir eru þessir búfjárstofnar
um margt einstakir á heimsvísu.
Rannsóknir benda einnig til að
þeir hafi varðveitt erfðabreytileika
og í sumum tilvikum sérstaka eig-
inleika.
Í fyrrnefndri skýrslu er talin
þörf á að semja verndar- og varn-
aráætlanir fyrir íslensku búfjár-
stofnana í samræmi við alþjóð-
legar skuldbindingar, m.a. vegna
vaxandi þrýstings um innflutning
á erlendum búfjárstofnum. Í þessu
sambandi bendi ég á ágæta grein
Ólafs R. Dýrmundssonar í síðasta
Bændablaði um verndun gamalla
búfjárkynja í Evrópu.
Íslensk stjórnvöld eru hvött til
þess að halda áfram að standa vörð
um íslensku búfjárstofnana enda
eru þeir dýrmæt erfðaauðlind í
vörslu íslensku þjóðarinnar.
Greinin er byggð á BA-ritgerð höfundar
í stjórnmálafræði frá Háskóla Íslands í
febrúar 2009.
Kæri lesandi.
Margar af þeim jurtum sem við
notum reglulega sem krydd eða
te eru innfluttar. Þær vaxa ekki á
Íslandi nema í vernduðu umhverfi,
það er í gróðurskálum, gróðurhús-
um eða innanhúss. Margar hverjar
eru algengar í íslensku eldhúsi og
virka þá kannski um leið sem lækn-
ingajurtir, án þess þó að kokkurinn
geri sér alltaf grein fyrir því. Hér
verða sjö þessara jurta teknar fyrir.
Salvía er ein þessarra jurta. Hún
er kannski minna þekkt en marg-
ar aðrar en hefur komið meira inn
í íslensk eldhús nú síðustu árin.
Salvía (Salvia officinalis L.) er
gömul lækningajurt og mikið notuð
til slíks brúks á meginlandi Evrópu
og líka til lækninga. Ítalir nota hana
gjarnan í matargerð. Þá er hún til
dæmis hituð í smjöri eintómu og
þessu tvennu saman hellt sem sósu
á fylltar núðlur (ravíólí) og svo
parmesan osti dreift ofaná. Þetta er
virkilega einfalt og mjög ljúffengt.
Sem lækningajurt reynist salvía
vel við sýkingum í munni og hálsi,
en einnig við meltingartruflunum.
Salvíu eiga barnshafandi konur að
forðast og það er ekki gott að nota
hana í of langan tíma í einu.
Lavendel eða lofnarblóm er
án efa ein af mínum uppáhalds
jurtum yfirhöfuð. Íslenska heit-
ið hefur ekki alveg náð fótfestu
og er lavendel-heitið meira notað
hér á landi. Latneska heiti jurtar-
innar Lavandula angustifolia Mill.
er talið komið af latneska orðinu
„lavare“ sem þýðir að þvo og er
þar líkleg tenging við þá notkun
jurtarinnar að setja olíu af henni í
þvottavatnið til þess að gefa flík-
unum góðan ilm. Sem lækningajurt
er lavendel talin veita fólki létti við
höfuðverki, hún losar um krampa
og fælir auk þess lýs á brott. Fyrir
þau sem eiga erfitt með að festa
svefn eða hafa litla matarlyst eða
eiga jafnvel við meltingartruflanir
og uppþembu að stríða, þá er gott
að drekka te af lavendel reglulega í
einhvern tíma.
Mörgum Þjóðverjanum verður
illt af tilhugsuninni um að drekka
te af kamillu enda eiga þeir margir
hverjir slæmar minningar um veik-
indadaga í æsku þegar dælt var í
þá kamillutei til lækninga. Okkur
Íslendingum eru sparaðar slíkar
minningar um þessa miklu lækn-
ingajurt og þeim mun heldur ættum
við að nýta okkur hana okkur
til góðs. Kamilla (Chamomilla
recutita L.) er sögð hjálpa til við
að lækna lifrarbólgu og asma, en
þekktari er hún sem meðal við húð-
kvillum og meltingarvandamálum.
Kamilluseyði borið í hár lýsir líka
ljóst hár í sól. Sem hómópatískt
lyf er kamilla þekkt til að hjálpa til
með innantökur ungbarna og hef ég
sjálf mjög góða reynslu af því.
Timían (Thymus vulgaris L.)
er skylt okkar íslenska blóðbergi.
Líkt og blóðbergið er timían ljóm-
andi kryddjurt, ekki síst á lambið
og í pottrétti og ferskt gefur það
salatinu mjög góðan keim. Um leið
nýtist að sjálfsögðu lækningamátt-
ur timíans en það er sérlega gott við
lungnakvefi, virkar sótthreinsandi
og drepur bakteríur. Auk þess losar
það um krampa og stillir pirraðan
hóstandann.
Kalendúllur heita alls ekki
þannig upp á íslensku heldur morg-
unfrúr sem mér finnst mun stíf-
ara og vel því að nota íslenskaða
útlenskuna. En á latínu heitir kalen-
dúllan einmitt Calendula official-
is L. sem hæfir þessarri dúllulegu
plöntu afar vel. Mörg þekkjum við
hana úr sumarblómabeðinu hjá
ömmum okkar, en jurtin vex annars
ekki villt á Íslandi, ja ekki frekar en
aðrar hér í þessum pistli. Þekktust er
kalendúllan sem lækningajurt og þá
helst fyrir að vera meginuppistaðan
í græðandi húðkremum og sára-
smyrslum. Vegna þessarra jákvæðu
áhrifa á húðina þá er hún notuð
nokkuð mikið í alls kyns snyrtivörur
fyrir húð og hár. Það má líka klípa
hringlaga appelsínugul blómin af í
fullum blóma, tæta blómblöðin af
og dreifa á salatið.
Mynta (Menta x piperita L.) vex
þó í íslenskum görðum en hefur ein-
hvern tímann verið flutt inn, þótt
ég kunni þá sögu ekki. Myntur eru
margar og læknandi. Mynta virkar
róandi á slímhúðir meltingarveg-
arins og er því afar góð sem drykk-
ur á undan og á eftir mat. Á sumrin
er hægt að gera úr blöðum hennar
kaldan drykk, jafnvel mojito með
rommi, límónu og hrásykri fyrir
þau sem hafa smekk fyrir áfengum
drykkjum. Á veturna er hægt að
hella sjóðandi vatni á blöð myntunn-
ar, þurrkuð eða fersk, hvoru tveggja
er ljómandi vermandi drykkur.
Majóram heitir í grasafræð-
inni Origanum majorana L. og það
er vegna skyldleikans við óreg-
anó (eins og latneska heitir gefur
til kynna) sem að ég fann ekki svo
mikinn mun á því þegar ég notaði
majóram í stað óreganós í pastasós-
una hér einu sinni og það eiginlega
óvart. Bragðið er ekki svo ólíkt.
Einhver getur örugglega útskýrt
það hvort majóram og majónes
hefur einhverja slíkar tengingar.
Áður fyrr var majóram notuð sem
lækningajurt og var því þá bland-
að saman í salva sem notaður var á
brjóstkassann við lungnakvefi.
Heimild: Werner Dressendörfer: Thor-
beckes kleine Kräuterapotheke.
Kräuterwissen früher und heute. Jan
Thorbecke/Schwabenverlag, Ostfild-
ern, 2005.
Sjö innfluttar
– Salvía, lavendel, kamilla…
Kristín Þóra Kjartansdóttir
sagnfræðingur og garðyrkjunemi
kristinkj@gmx.net
Salvía (t.v.) og lavendel eða lofnarblóm.
Kristján Gunnarsson
mjólkureftirlitsmaður
HEYRT Í SVEITINNI
Ætla að skemmta skrattanum í þetta sinn og tjá mig um
pólítíkusa.
Ég gæti aldrei orðið stjórmálamaður því ég man
ekki fyrir nokkurn mun hvað ég sagði fyrir einu ári
síðan og hvað þá fyrir fimm árum þannig að ég gæti
álpast til að missa út úr mér eitthvað sem væru algjör-
lega í kross við það sem ég sagði nokkrum árum áður.
Það er nefnilega svo að blessaðir pólitíkusarnir verða
að gæta að sér, því flest sem þessir ágætu menn og
konur segja er hægt að finna í heimildum hjá blaða-
mönnum og fréttamiðlum mörgum árum síðar og jafn-
vel til myndskeið með gömlu viðtali þannig að það er
ekki nokkur leið að neita því að svo hafi maður sagt
og haldið fram 5 árum áður og því byrjar oft darraðar-
dansinn við að réttlæta u-beygjuna í málflutningnum
og þá er oftar en ekki reynt að hald því fram að fyrra
viðtal sé rifið úr samhengi eða mistúlkað á alla kanta.
Einstaka menn viðurkenna einfaldlega að þeir hafi
skipt um skoðun en slíkt er fátítt.
Ó já, það er ekki tekið út með sældinni að mega ekki
opna munninn án þess að smelt sé af myndavél eða
seglulband gangi um leið.
Það er líka aldeilis stórsniðugt hvernig sumir stjórn-
málamenn (og konur, nenni ekki alltaf að skrifa menn
og konur því konur eru líka menn), fara í heljarstökk-
um milli karaktera allt eftir því hvaða stöðu þarf að
taka þann daginn.
Tökum sem dæmi Steingrím J. sem skammaðist og
veifað vísifingri stöðugt í 18 ár á þingi en datt svo inní
ríkisstjórn og varð ráherra, ja svei mér ef kallinn hefur
ekki verið settur á prósac eða rítalín að þá er þetta gjör-
breyttur maður, ekkert nema yfirvegunin og rólegheit-
in og bara hinn góði vingjarnlegi Steingrímur.
Ég sem kunni svo vel við “gamla reiða Grím” sem
er nú orðinn jafn litlaus og hárið á Jóhönnu þannig að
hann dettur inní þingmannaþvöguna, er orðinn alveg
eins og hinir.
Svo er það Geir H. sem var algjörlega pallrólegur
meðan hann var að vesenast með allt í steik í fjármál-
um ríkisins, bankahrunið á herðunum og búsáhaldalið-
ið á við útidyrnar á nóttinni.
Eftir að hann varð óbreyttur þingmaður þá er hann
orðinn árásargjarn, með allt á hornum sér og hefur
uppi frammíköll á þingi, nokkuð sem hann þoldi ekki
þegar hann var í stjórn.
Ég skil þetta nú ekki alveg nóg vel og þetta er mjög
skrítið.
Jóhanna mætti brosa oftar, hún er alltof alvarleg og
róleg, hún er eiginlega leiðinlega róleg, æsir sig aldrei,
ég man nefnilega vel eftir skörulegu Jóhönnu sem
hakkaði Jón Baldvin í sig í ræðustól og öskraði „Minn
tími mun koma“.
Svo þegar hennar tími kom birtist þá ekki karl-
fauskurinn Jón Baldvin aftur sennilega að verða elliær
því honum dettur nú í hug að komst á þing aftur og
verða formaður Samfylkingarinnar og ég segi nú bara
ja hérna, eru menn að verða veruleikafirrtir?
Frjálslyndir að þurrkast út og fyrrum þingmenn þeirra
hengja sig utaná aðra flokka eins og drukknandi menn
af Titanic, fæstir vilja þá um borð því þetta eru tæki-
færissinnar sem hafa ráfað um flokkakerfið eins og
svefngenglar.
Aumingja Framsóknarflokkurinn að hafa álpast til
að innbyrða Kristinn J. því hann á eftir að velta fleyt-
unni ná hann kjöri á ný. (Nýjustu fregnir, það vildi
enginn Kristinn, hann skítféll ásamt Jóni Magg., mikið
lán fyrir framsókn og íhaldið.)
Verst er að mér finnst Kristinn duglegur og kann í
raun vel við hann, en gallinn er bara sá að hann ekur
í svigi allan sinn feril eins og drukkinn maður undir
stýri á bíl.
Þá er bara eftir að upplýsa það að ég er ópólítískur
sjálfstæðismaður en kýs þann sem lofar að halda okkur
utan við ESB því ef við förum þar inn getum við hætt
að hugsa um íslenskan landbúnað.
Íslensku búfjárstofnarnir eru sameiginleg erfðaauðlind
Jón Baldur Lorange
forstöðumaður tölvudeildar BÍ
jbl@bondi.is
Gróður og garðmenning