Fréttablaðið - 06.03.2012, Blaðsíða 13

ÞRIÐJUDAGUR 6. mars 2012 13
Að undanförnu hefur talsvert verið rætt um fordæmis-
gildi dóma, einkum í tengslum
við ýmis mál sem varða
fjárhags legt uppgjör vegna
bankahrunsins og dæmd hafa
verið í Hæstarétti. Er því tilefni
til að fara nokkrum almennum
orðum um hvernig fordæmis-
gildi dóma er metið. Þess skal
getið að í eftirfarandi umfjöll-
un er fyrst og fremst horft til
hæstaréttardóma í einkamálum.
Hvað er fordæmi?
Að lögum bindur dómur Hæsta-
réttar aðeins þá sem eru aðil-
ar að því máli sem dæmt er.
Dómur hefur því ekki svokölluð
„réttaráhrif“ gagnvart öðrum
enda fara dómstólar ekki með
löggjafarvald. Þeir hafa aðeins
vald til að leysa úr fyrirliggj-
andi réttarágreiningi en setja
ekki almennar lagareglur. Hvað
sem þessu líður er almennt
viðurkennt að dómar Hæsta-
réttar geti haft verulega þýð-
ingu þegar reynir á samsvar-
andi álitaefni í öðrum málum.
Hafa sumir fræðimenn talið
með sannfærandi rökum að for-
dæmi séu í reynd lagalega bind-
andi en aðrir gengið skemur í
þeim efnum. Bindandi gildi for-
dæma hefur meðal annars verið
rökstutt með því að Hæstirétt-
ur verði að gæta samræmis og
jafnræðis í réttarframkvæmd
eins og aðrir handhafar ríkis-
valds.
Fordæmisgildi hæstaréttar-
dóma er breytilegt og háð til-
teknu mati hverju sinni. Verður
að horfa til ýmissa atriða þegar
það er metið, eins og nú verður
útskýrt.
Sakarefni, kröfugerð, máls-
ástæður
Þegar fordæmisgildi hæstarétt-
ardóms er metið við úrlausn síð-
ara máls verður í fyrsta lagi að
greina hvert hafi verið hið svo-
kallaða „sakarefni“ í því máli
sem dæmt var. Er þá átt við
það málefni eða efnisatriði sem
dómsmál fjallar um. Ljóst er að
sakarefni getur haft verulega
almenna skírskotun og kann það
að auka á mögulegt fordæmis-
gildi dóms. Í annan stað skiptir
máli að skoða hvers var krafist í
málinu og hvernig það var gert,
þ.e. hvernig „kröfugerð“ aðila
var háttað. Loks hefur þýðingu
að afmarka þær „málsástæð-
ur“ sem aðilar settu fram til
stuðnings máli sínu. Er þá átt
við staðhæfingar málsaðila um
málsatvik sem hann telur að
leiði til þess að krafa hans skuli
tekin til greina að lögum. Þessi
atriði geta haft veruleg áhrif á
það hve langt fordæmi hæsta-
réttardóms verður talið ná. Ekki
er t.d. sjálfgefið í einkamáli að
dómur verði talinn hafa for-
dæmisgildi í öðru og síðara máli
þar sem aðili máls teflir fram
öðrum málsástæðum en gert
var í upphaflega málinu.
Ákvörðunarástæður dóms og
framsetning forsendna
Forsendur dóma geta haft mis-
mikla þýðingu þegar fordæmis-
gildið er metið. Mestu máli skipta
þær forsendur sem teljast til
„ákvörðunarástæðna“ dóms en
það eru þau lagalegu rök sem
nauðsynleg eru til að leysa úr
sakarefninu. Almennar athuga-
semdir dómara, sem ekki eru
nauðsynlegar fyrir sakarefnið,
hafa aftur á móti ekki fordæmis-
gildi. Mörkin þarna á milli geta
hins vegar verið óljós.
Forsendur dóma geta veitt
ákveðnar vísbendingar um hve
langt fordæmisgildi þeirra nær.
Ef dómari orðar niðurstöðu sína
með atviksbundnum hætti, s.s.
með orðalaginu „eins og hér
stendur á“, „að virtum atvikum
málsins“, o.s.frv., kann það að
benda til þess að fordæmis-
gildi dómsins kunni að vera
takmarkaðra en ella.
Fjöldi dómara
Eftir ákvörðun forseta Hæsta-
réttar taka þrír eða fimm hæsta-
réttardómarar hverju sinni þátt
í meðferð máls fyrir dóminum.
Dómstólalög gera þó ráð fyrir
því að í „sérlega mikilvægum
málum“ geti forseti ákveðið að
fleiri en fimm dómarar skipi
dóm, en fjöldi þeirra skal þó
standa á oddatölu. Af þessu leiðir
að sé Hæstiréttur skipaður fleiri
dómurum en fimm í tilteknu máli
þá verður að öllu jöfnu að ganga
út frá því að niðurstaðan geti haft
verulegt fordæmisgildi í sam-
bærilegum málum. Klofni Hæsti-
réttur í afstöðu sinni kann það að
draga úr fordæmisgildi dóms og
þá sérstaklega þegar þrír dóm-
arar standa að meirihlutaáliti
gegn tveimur í fimm manna dómi
eða fjórir gegn þremur þegar
dómurinn er skipaður sjö dóm-
urum. Klofinn dómur hefur þó
ekki sjálfkrafa þessi áhrif. Meiri-
hlutaatkvæði kann að vera talið
vel rökstutt eða að öðru leyti liggi
fyrir að samhljómur sé með dóm-
urum í meiri- og minnihluta um
þau lagalegu rök sem teljast til
ákvörðunarástæðna. Ágreiningur
hafi aðeins beinst að því hvernig
meta bæri sönnunaratriði eða
atvik máls að öðru leyti.
Eru forsendur dóma vel rök-
studdar?
Við mat á fordæmisgildi dóma
verður sérstaklega horft til
þess hvort þau lagalegu rök sem
sett eru fram í forsendunum
séu almennt talin sannfærandi
í ljósi viðurkenndra viðhorfa í
lögfræðinni. Það er hins vegar
svo að dómafordæmi standast
mismunandi vel tímans tönn.
Sumir dómar eru þegar í upphafi
taldir lögfræðilega veikburða
þegar grannt er skoðað, á meðan
aðrir eru talda varpa sannfær-
andi ljósi á lögin. Sem dæmi um
hið síðarnefnda má ef til vill
nefna upphaflegan gengisdóm
Hæstaréttar frá 16. júní 2010.
Heildstætt mat við túlkun for-
dæma
Almennt verður að ganga út
frá því að Hæstiréttur muni
fylgja fordæmum sínum í síðari
málum. Er því mikilvægt að for-
dæmisgildi hæstaréttardóma sé
metið heildstætt og byggt á rök-
studdri skoðun á þeim sjónar-
miðum sem þar skipta mestu
máli. Hér að framan hefur til
fróðleiks verið leitast við að
gera grein fyrir þeim helstu
sem til skoðunar koma við það
mat.
Almennt verður að ganga út frá því að
Hæstiréttur muni fylgja fordæmum sín-
um í síðari málum. Er því mikilvægt að
fordæmisgildi hæstaréttardóma sé metið heildstætt
og byggt á rökstuddri skoðun á þeim sjónarmiðum
sem þar skipta mestu máli.
Róbert R. Spanó
prófessor við lagadeild HÍ
HUGLEIÐINGAR
UM LÖG OG RÉTT
Um fordæmisgildi
hæstaréttardóma
Virðing
RéttlætiVR | KRINGLUNNI 7 | 103 REYKJAVÍK | S. 510 1700 | F. 510 1717 | WWW.VR.IS
Mundu eftir að kjósa!
Kosning til stjórnar VR stendur til kl. 12 á hádegi þann 9. mars nk. Nánar á heimasíðunni www.vr.is.
Aðalfundur
Landsbankans
fyrir árið 2011
Aðalfundur Landsbankans verður
haldinn miðvikudaginn 28. mars kl. 16:00
í Silfurbergi í Hörpu. Á dagskrá fundarins
eru hefðbundin aðalfundarstörf.
Dagskrá
landsbankinn.is 410 4000Landsbankinn
» Skýrsla bankaráðs um starfsemi bankans sl. starfsár.
» Ársreikningur fyrir liðið starfsár ásamt skýrslu
endurskoðanda lagður fram til staðfestingar.
» Ákvörðun um greiðslu arðs og meðferð hagnaðar eða
taps á næstliðnu reikningsári.
» Tillaga bankaráðs um starfskjarastefnu lögð
fram til samþykktar.
» Tillögur til breytinga á samþykktum (engar tillögur
hafa borist).
» Kosning bankaráðs.
» Kosning endurskoðanda.
» Ákvörðun um þóknun til bankaráðsmanna
fyrir næsta kjörtímabil.
» Önnur mál.
Alla virka daga kl. 18.00
Disovery Channel er fáanleg í ALLT FRÆÐSLA TOPPUR LANDSBYGGÐ