Fréttablaðið - 08.03.2012, Qupperneq 18

18 8. mars 2012 FIMMTUDAGUR
Hugleiðing Bjargar Magnús-dóttur, Ein nakin og annarri
nauðgað, sem birtist í Fréttablaðinu
28. feb. í tilefni af frétt þess efnis
að 16 ára stúlka hefði orðið fyrir
hópnauðgun í miðbæ Reykjavíkur
að næturþeli minnir okkur enn og
aftur á mátt fordómanna og hve
mikilvægt er að halda ekki lífinu í
þeim heldur uppræta þá. Björg lýsir
þeim hugsunum sem flugu gegnum
huga hennar er hún heyrði frétt-
ina en þær sneru fyrst og fremst
að hegðun og ástandi stúlkunnar.
Er lofsvert af henni að gera þær að
umfjöllunarefni.
Hvað er það sem gerir það að
verkum að þolendur kynferðis-
ofbeldis, sérstaklega ungar konur
sem verða fyrir því að vera nauðg-
að „úti á lífinu“, eru oft og tíðum
svo harkalega dæmdar? Af hverju
skella sumir skuldinni á fórnar-
lambið og kenna því um að stúlk-
an hafi verið of drukkin, of dópuð,
ein á ferð, allt of seint á ferð, í allt
of stuttu pilsi, í netasokkabuxum,
sokkabuxnalaus, of mikið máluð,
í of flegnum bol, of daðurgjörn
o.s.frv. Með öðrum orðum að hún
hafi í raun boðið hættunni heim.
Vissulega getur fólk fundið sig í
aðstæðum sem eru hættulegri en
aðrar, en það réttlætir aldrei að
hópur karla ógni ungri og hjálp-
arlausri stúlku á almannafæri og
brjóti svívirðilega gegn henni.
„Af hverju kallaði hún ekki á
hjálp? Það hlýtur að hafa verið
fullt af fólki í miðbænum?“ spurði
einhver í kjölfar fréttarinnar. Sé
það rétt að hún hafi ekki kallað á
hjálp getur ástæðan verið að hún
hafi lamast af hræðslu eða gert
sér grein fyrir í þessum skelfilegu
aðstæðum að hún átti við ofurefli að
etja. Í þessu ljósi tók hún þá skyn-
samlegu ákvörðun að gera allt sem
hún gæti til að takmarka tjónið og
ögra ekki þessum hópi manna með
hrópum vitandi ekkert um hvort
þeir myndu þagga niður í henni
með ofbeldi eða hreinlega ganga af
henni dauðri.
Árið 2011 leituðu 117 konur og
einn karlmaður til Neyðarmót-
töku vegna nauðgunar. Þá leituðu
246 konur á móti 32 karlmönnum
til Stígamóta árið 2011. Þessar
tölur sýna að fjöldi kvenna verður
fyrir kynferðisbroti á ári hverju og
eru nauðganir þar í stórum hluta.
Jafnframt er það þekkt staðreynd
að þessar opinberu tölur endur-
spegla ekki raunveruleikann þar
sem miklu fleiri konur verða fyrir
kynferðisbrotum árlega en tölur
yfir mál hjá lögreglu, ákæruvaldi
eða dómstólum gefa til kynna. En
af hverju kæra konur ekki kyn-
ferðisbrot? Ástæðan er ekki síst
skömmin. Meðal annars skömmin
yfir að „hafa gerst sekur um það“
sem almenningur fordæmir. Að
hafa verið of ölvuð, of mikið máluð,
í of stuttu pilsi o.s.frv.
Sú var tíðin og ekki er svo ýkja
langt síðan að rannsökuð var sér-
staklega „kynhegðun“ kvenna
sem hafði verið nauðgað. Konur
og stúlkur, sem kærðu menn fyrir
nauðgun, máttu þola að reknar
væru úr þeim garnirnar hjá lög-
reglu og fyrir dómi, eins og þær
væru sjálfar sakborningar, og þær
spurðar nákvæmlega út í kynlíf sitt,
eins og það skipti máli um alvar-
leika verknaðarins hvort þolandinn
hefði verið búin að missa meydóm-
inn eða hefði sofið hjá og meira að
segja sofið hjá fleiri en einum ein-
staklingi. Kynhegðun gerandans
var aftur á móti ekki til rannsóknar,
nema hann hefði áður verið kærður
eða dæmdur fyrir kynferðisbrot.
Sem betur fer hefur margt áunn-
ist í þessum málaflokki síðan spurn-
ingar um kynhegðun kvennanna
voru í brennidepli. Neyðarmóttöku
vegna nauðgunar var komið á fót,
sérstök deild innan lögreglunnar
fer með rannsókn þessara mála,
þau fá flýtimeðferð í kerfinu, lög-
gjafinn hefur rýmkað nauðgunar-
hugtakið og dómar hafa þyngst svo
eitthvað sé nefnt.
Yfirskrift þessa pistils er sótt-
ur í frásögn konu sem hafði verið
nauðgað og tók þátt í rannsókn á
þolendum nauðgunar. Hið dapur-
lega við þessi orð er að fórnarlamb-
ið sjálft, sem hafði ekkert til saka
unnið, skyldi láta þessi orð falla, en
ekki brotamaðurinn. Skömmin og
sektarkenndin sem þolendur nauðg-
unar upplifa á sér ekki síst rætur
í umhverfinu og þeim fordómum
sem þar þrífast. Skömmin hefur
mörg andlit eins og það að hafa ekki
verið rétt klæddur eða hafa ekki
brugðist rétt við. Kynferðismök án
samþykkis er nauðgun. Nauðgun
er ofbeldisverknaður sem varðar
fangelsisrefsingu.
Þá skulum við ekki gleyma því að
hópnauðgunin sem var fréttaefni í
lok febrúar er ekki hin dæmigerða
nauðgun. Hún var framin af mönn-
um sem fórnarlambið þekkti ekki.
Hin dæmigerða nauðgun er þegar
einhver sem þolandinn þekkir, eins
og maki, kærasti, vinur eða kunn-
ingi, þröngvar fram vilja sínum
til kynferðismaka með líkam-
legu ofbeldi eða hótun. Tengsl við
ofbeldismanninn draga ekki úr
alvöru glæpsins.
Sú var tíðin og
ekki er svo ýkja
langt síðan að rannsökuð
var sérstaklega „kyn-
hegðun“ kvenna sem
hafði verið nauðgað.
Í dag er haldið upp á alþjóðlegan baráttudag kvenna í 101. sinn.
Í tilefni dagsins sendi ég konum
um land allt baráttukveðjur. Sam-
einuðu þjóðirnar helga daginn
valdeflingu kvenna í dreifbýli og
útrýmingu hungurs og fátæktar. Í
Reykjavík verður sjónum beint að
stöðu eldri kvenna við starfslok.
Þetta er þarft umfjöllunarefni.
Mikill auður og reynsla býr með
þeim sem eldri eru en laun heims-
ins eru ekki alltaf í samræmi við
það. Úti í Evrópu er mikið rætt um
að lengja starfsævina í ljósi þess
hve líf fólks hefur lengst en barn-
eignum fækkað. Þar er spurt hver á
að vinna fyrir velferð borgaranna
í framtíðinni.
Staða okkar er öðruvísi, bæði er
eftirlaunaaldur hærri og fæðing-
artíðni með því mesta sem gerist.
Engu að síður þurfum við að vera
vakandi yfir breytingum og kjör-
um sístækkandi hóps eldri borg-
ara. Við búum að öflugum lífeyr-
issjóðum og almannatryggingum
sem tryggja fólki lágmarksfram-
færslu. Það er staðreynd að stór
hluti kvenna sem nú er á eftir-
launaaldri sinnti einkum börnum
og búi. Margar voru í hlutastarfi á
vinnumarkaði, oft á lágum launum
og borguðu því lítið í lífeyrissjóði.
Þetta verður að hafa í huga þegar
rætt er um kjör eldri borgara hér
á landi en þetta breytist eftir því
sem hlutverk lífeyrissjóðanna
eykst.
Samkvæmt mælingum Alþjóða-
efnahagsráðsins (WEF) um jafn-
rétti kynjanna hefur Ísland reynst
standa sig best í heiminum síðustu
þrjú ár. Þetta er ánægjulegt og
mikilvægt að sjá að við þokumst
fram á við og náum árangri. Staðan
í stjórnmálum, hátt menntunarstig
og ýmis félagsmál skila okkur efsta
sætinu en staðan á vinnumarkaði
er okkar veika hlið. Enn er mikið
verk að vinna meðan hallar á konur
félagslega og efnahagslega.
Af brýnum verkefnum ber fyrst
að nefna launamisrétti kynjanna
sem enn viðgengst þrátt fyrir lög
og ýmsar aðgerðir í áranna rás.
Tölur sýna að eftir hrunið haust-
ið 2008 dró saman með kynjunum
og launabilið minnkaði. Nýjustu
fregnir benda til þess að launa-
munurinn aukist að nýju, í það
minnsta í ákveðnum starfsstéttum.
Því er mikilvægt að grípa þegar til
aðgerða til að stöðva þessa þróun
og þar gegna atvinnurekendur og
stjórnendur meginhlutverki.
Stór könnun árið 2008 sýndi mun
meiri launamun kynjanna á lands-
byggðinni en í þéttbýli. Samkvæmt
framkvæmdaáætlun ríkisstjórn-
arinnar í jafnréttismálum verð-
ur Byggðastofnun falið að greina
orsakir þessa launamunar og
síðan verður samin aðgerðaáætl-
un til að taka á honum. Nýlega tók
til starfa á vegum velferðarráðu-
neytisins framkvæmdanefnd um
launajafnrétti kynjanna sem á að
samhæfa aðgerðir til að draga úr
launamisrétti. Ætlunin er að safna
saman upplýsingum um árang-
ursríkar aðgerðir og blása svo til
sóknar. Enn er unnið að gerð jafn-
launastaðals en það hefur reynst
mun flóknara verk en ætlað var.
Íslenskur vinnumarkaður er enn
mjög kynskiptur og störf metin
eftir því hvort þau eru að mestu
unnin af konum eða körlum. Þar
ríkja aldagamlar hugmyndir um
hlutverk og stöðu kynjanna sem
ættu að vera horfnar fyrir löngu.
Við þurfum að herða róður-
inn við að breyta staðalmyndum
kynjanna sem koma í veg fyrir að
karlar leiti í umönnunarstörf og
konur í störf iðnaðarmanna eða
tölvutækni svo dæmi séu tekin.
Mestu skiptir að rótgrónar hug-
myndir komi ekki í veg fyrir að
fólk láti drauma sína rætast við
val á námi og starfi. Laun skipta
verulegu máli við val á störfum
og löngu tímabært að endurmeta
launakerfi í ljósi gjörbreytts þjóð-
félags þar sem umönnun barna og
gamals fólks gegnir lykilhlutverki
við að halda hjólum atvinnulífsins
gangandi. Ef umönnunarstétta nyti
ekki við ættu margir erfitt með að
stunda vinnu utan heimilis.
Við megum ekki gleyma því hve
uppbygging velferðarþjónustu,
svo sem fæðingarorlofs og leik-
og grunnskóla, á ríkan þátt í því
kynjajafnrétti sem hér ríkir þrátt
fyrir allt. Eitt þeirra verkefna sem
velferðarráðuneytið mun setja á
oddinn á næstunni er að hækka
þakið á greiðslum í fæðingarorlofi
sem vonandi eykur þátttöku feðra
að nýju. Árið 2008 var í undirbún-
ingi að lengja fæðingarorlof í tólf
mánuði. Enn gefa ríkisfjármálin
ekki svigrúm til þess en verkefnið
er geymt en ekki gleymt.
Enn eitt mál sem á okkur
brennur er áberandi kynjahalli
í stjórnum fyrirtækja í landinu.
Nú styttist í að lög um kynjakvóta
í stjórnum hlutafélaga og einka-
hlutafélaga gangi í gildi en það
verður í september 2013. Ein-
staka fyrirtæki hafa þegar brugð-
ist við og fjölgað konum en miklu
betur má ef duga skal. Á vettvangi
ríkis og sveitarfélaga hefur kvót-
um verið beitt í öllum nefndum,
ráðum og stjórnum frá árinu 2008
og hefur það bæði tekist vel og
gefist vel.
Að lokum vil ég nefna baráttuna
gegn kynbundnu ofbeldi sem eitt
brýnasta viðfangsefni samtímans.
Könnun á vegum félagsmálaráðu-
neytisins leiddi í ljós að um það bil
fimmta hver kona hér á landi upp-
lifir ofbeldi í nánum samböndum
og yfir 40% kvenna verða fyrir
einhvers konar kynbundnu ofbeldi
á ævi sinni. Innan skamms mun ný
aðgerðaáætlun ríkisstjórnarinn-
ar líta dagsins ljós byggð á þeirri
þekkingu og reynslu sem fyrir
liggur. Vonandi tekst okkur að búa
betur að þolendum, fræða almenn-
ing og fagstéttir og það sem skiptir
mestu máli – að draga úr ofbeldi
karla gegn konum sem á ekki að
líðast.
Enn er mikið verk að vinna
Árið 1976 voru í fyrsta skipti sett lög um jafnan rétt kvenna og
karla (nr. 78/1976). Í þeim lögum er
megináhersla lögð á jöfnun launa á
milli kynja. Lögin voru endurnýjuð
með viðbótum 1985, og aftur 1991
og 2000 og nú gilda jafnréttislög nr.
10 sem sett voru 2008. Það eru sem
sagt 36 ár síðan fyrstu jafnréttis-
lögin voru sett og á þessum árum
hafa þau verið endurnýjuð fjórum
sinnum. Nú eru fimmtu lögin í gildi
og af þessu má sjá áhuga löggjaf-
arvaldsins til þess að útrýma þeim
mun sem er á launagreiðslum til
fólks, eftir því af hvaða kyni það er.
Ríkið í broddi fylkingar?
Í því samhengi er forvitnilegt að
skoða hvernig hið opinbera, með
íslenska ríkið í broddi fylkingar,
hefur staðið sig í því að útrýma
launamun kynjanna. Þar sem SFR,
stéttarfélag í almannaþjónustu,
hefur gert launakannanir meðal
félagsmanna sinna undanfarin ár
er auðvelt að skoða launamuninn
milli kynja í mismunandi starfs-
stéttum hjá ríkinu, nokkur ár aftur
í tímann (http://sfr.is/kannanir-sfr/
launakonnun-sfr/). Ég hef valið að
skoða grunnlaun eftir starfsstétt og
bakgrunnsþáttum þeirra.
Byrjum á þjónustufulltrúum,
en þeir (þær) voru í þeirri nánast
einstöku stöðu árið 2007 að meðal-
laun kvenna í þeirri stétt voru 3,8%
hærri en laun karlanna. Síðan þá
hefur sigið á ógæfuhliðina því nú
er launamunurinn orðinn 10,1%,
konum í óhag.
Hjá starfsfólki sem sinnir örygg-
is- og/eða húsvörslu og ræstingar-
fólki var launamunur kynjanna
11,2%, árið 2007. Samkvæmt síð-
ustu könnun SFR fyrir árið 2011
var munurinn kominn upp í 24,7%,
konum í óhag.
Rannsóknarmenn voru í tiltölu-
lega góðum málum 2007. Það ár var
launamunur kynjanna aðeins 1,9%,
konum reyndar í óhag en strax árið
á eftir er staðan orðin allt önnur og
árið 2011 var munurinn kominn
í 19,9% mun, sem er gríðarlega
mikil, óútskýrð aukning.
Svokallaðir hærri stjórnendur
eru launahæstir af þessu launafólki
og þar hefur launamunur kynjanna
lengi verið í kringum 20%. Tals-
vert dró saman með kynjunum í
þeim hópi árin eftir hrun og árið
2010 var munurinn kominn í tæp
10 prósent og nokkur bjartsýni
ríkjandi. Árið eftir jókst launamun-
ur kynjanna hins vegar aftur og er
nú 21,9%, konum í óhag.
Einbeittur brotavilji hins opinbera?
Það er talsvert merkilegt að skoða
þessa þróun og hún sýnir okkur
svart á hvítu að hjá framkvæmda-
valdinu er engin tilhneiging til að
útrýma launamun kynjanna. Eins
og má m.a. sjá af dæmunum hér að
ofan hafa laun kvenna staðið í stað
árum saman á meðan laun karla
í sömu stétt hafa hækkað. Eina
undan tekningin frá því er launaþró-
un hærri stjórnenda þar sem laun
karla drógust saman á milli áranna
2008 og 2009, en það var síðan „leið-
rétt“ við fyrstu hentugleika og nú
er launamunurinn þar á bæ orðinn
meiri en hann var árið 2007.
Það er því augljóst að fram-
kvæmdavaldið virðir ekki vilja lög-
gjafarvaldsins í þessu jafnréttis-
máli. Spurningin er því „hvað þarf
til, til að hið opinbera gangi á undan
með góðu fordæmi og jafni launa-
mun kynjanna í eitt skipti fyrir
öll?“ Vonandi verða athugasemdir
Mannréttindaráðs Sameinuðu þjóð-
anna, sem um þessar mundir gerir
úttekt á mannréttindastöðu Íslands,
til þess að kraftur verði settur í
þessi mál en fram hefur komið að
ein af helstu athugasemdum sem
Sameinuðu þjóðirnar gera í sam-
bandi við stöðu mannréttinda hér
á landi er launamunur kynjanna.
Þann 15. mars næstkomandi mun
fulltrúi í fastanefnd Íslands í Genf
kynna lokaafstöðu Íslands og við-
brögð við athugasemdum Samein-
uðu þjóðanna. Þá verður fróðlegt
að sjá hvort leiðrétting á launa-
mun kynjanna verði eitt af því sem
íslensk stjórnvöld ætla að koma í
framkvæmd fyrir árið 2016.
Launamunur kynjanna er
mannréttindabrot
Mannorð mitt var
hreint fram að þessu
Kynferðisofbeldi
Svala Ísfeld
Ólafsdóttir
dósent við lagadeild
Háskólans í Reykjavík
Jafnréttismál
Guðbjartur
Hannesson
velferðarráðherra
Jafnréttismál
Védís Guðjónsdóttir
varaformaður SFR
stéttarfélags í
almannaþjónustu
Það er því augljóst að framkvæmdavaldið
virðir ekki vilja löggjafarvaldsins í þessu
jafnréttismáli.
Aðalfundur BGS 2012
Hilton Reykjavík Nordica
fimmtudaginn 22. mars kl. 15:00
Kl. 15:00 – 15:15 Setning fundar
Sverrir Viðar Hauksson formaður BGS
Kl. 15:15 – 16:30 Framtíðarskipulag BGS í ljósi stefnumótunarvinnu
Sverrir Viðar Hauksson formaður BGS
Umræður og atkvæðagreiðsla
Kl. 16:30 – 17:00 Venjuleg aðalfundarstörf
Dagskrá skv. 8. gr. laga BGS
1. Skýrsla stjórnar.
2. Reikningar skýrðir og bornir
upp til samþykktar.
3. Kosning formanns.
4. Kosning stjórnar.
5. Önnur mál.
Stjórn BGS