Fréttablaðið - 08.06.2012, Blaðsíða 18

18 8. júní 2012 FÖSTUDAGUR
Við erum nokkrir sem vinnum að því saman með hægð og
lagni að Ólafur Ragnar Gríms-
son verði tilnefndur til friðarverð-
launa Nóbels fyrstur Íslendinga.
Að sjálfsögðu skortir okkur kenni-
vald, en erum bjartsýnir, treyst-
um því að þegar nær dregur hafi
forsetahjónin þá sem endranær
nógan mannskap erlendis (lobbý-
ista) til þessa verkefnis sem ann-
arra hluta í framdráttarskyni, allt
frá kokkaþáttum í sjónvarpi upp í
Davos-ráðstefnur hákapítalistanna.
Við í hópnum gerum því skóna að
tilnefningin gleðji ekki sízt nán-
ustu trúnaðarvini forsetans í Hinu
íslenzka fræðafélagi hrunsins, til
að mynda ritstjóra Morgunblaðsins.
Eitt varpar þó skugga á starf
samtakanna: Forsetinn hefur við-
urkennt að á útrásaröld hafi klók-
ir fésýslumenn „misnotað forseta-
embættið“. Af þeirri ástæðu vakna
spurningar: Hvernig fóru þeir að
því? Misnotuðu þeir síma embætt-
isins og tölvur, bifreiðar þess og
risnu? Gátu þeir misnotað forseta-
embættið án þess að misnota for-
setann sjálfan? Nei, það gátu þeir
ekki. Forsetinn hefur því hlotið
að vera verkfæri í höndum fépúk-
anna, en sá þegar ballið var búið að
hann hafði hlaupið á sig. Og skellti
skuld á „embættið“ eins og væri
það óhlutbundin stærð, kom sér
ekki til að játa beinum orðum að sá
sem fór með forsetaembættið hefði
verið misnotaður.
Ekki minnumst við þess að nokk-
ur annar forseti íslenzka lýðveldis-
ins hafi þurft að viðurkenna að á
sinni vakt væri æðsta embætti
þjóðarinnar misnotað. En svo vel
vill til að þetta telst styrkleika-
merki, því hinn telefóníski útvarps-
maður, Pétur Gunnlaugsson á Sögu,
mælir mjög fyrir endurkjöri Ólafs
Ragnars Grímssonar á þeirri for-
sendu „að þjóðin vilji sterkan for-
seta“. Og ef einhver þekkir hjört-
un og nýrun símleiðis þá er það
Pétur. Reyndar á hann hér úr vöndu
að ráða að einu leyti. Hann hefur
nefnilega dögum oftar horn í síðu
útlendinga sem hingað leita, ég
tala nú ekki um séu þeir óskírðir
til kristinnar trúar. Sögu-Pétur
verður því heldur betur að gæta
tungu sinnar þar sem er frú Dor-
rit Moussaieff. Hún er óbeinlínis í
framboði líka, ef ekki beinlínis, sbr.
fyrirtækið „Ólafur & Dorrit“. Og
annar heitur stuðningsmaður Ólafs
Ragnars Grímssonar, guðfræðing-
urinn Jón Valur Jensson, ætti einn-
ig að vara sig á því að halda Nýja
testamentinu mikið að frúnni, það
er trúvillurit, fyrir hennar fólki
lýkur hinni einu og sönnu Biblíu á
punktinum aftan við Gamla testa-
mentið.
Við sem vinnum að tilnefningu
Ólafs Ragnars Grímssonar til frið-
arverðlauna Nóbels vonum að sjálf
kosningabarátta hans núna eftir
sextán ára setu í embætti spilli á
engan hátt fyrir. Ekki mátti miklu
muna þegar forsetinn afréð að
klæðast leðjugallanum í upphafi
baráttunnar, því óvíst er að hann
komist nokkurn tíma úr honum
aftur, hvernig sem hann að venju
hagar svip eftir sveitum og seglum
eftir vindi. Kannski hefur hann
fyrir bragðið tapað kosningunum
nú þegar á vissan hátt, þótt hann
næði endurkjöri. Á hinn bóginn
dáumst við að þeim tveimur megin-
viðmiðum sem leynast undir niðri í
öllum framboðsræðum hans, ávörp-
um og svörum. Þau viðmið endur-
spegla annars vegar frægt tilsvar
í mannkynssögunni: „Ríkið, það
er ég!“, hins vegar hvatningarorð
lausnarans í Mattheusarguðspjalli:
„Komið til mín, allir þér sem erfiði
hafið og þungar byrðar, og ég mun
veita yður hvíld.“
Í kosningamánuði
Fyrir réttum mánuði var Evrópu-deginum 9. maí fagnað víða um
álfu – einnig á Íslandi. Evrópustofa,
upplýsingamiðstöð ESB á Íslandi,
stóð þá fyrir ýmsum viðburðum
þar sem eitthvað var í boði fyrir
alla. Dagskráin spannaði breitt
svið enda snýst Evrópusambandið
um svo margt annað og meira en
bara það sem ber hæst í fréttum
hverju sinni.
Varðveisla og stuðningur við
fjölbreytileika evrópskrar menn-
ingar er eitt af helstu áhersluatrið-
um ESB eins og fjölmargir Íslend-
ingar þekkja af eigin raun. Því var
sérstaklega ánægjulegt að ljúka
Evrópuvikunni með húsfylli og
frábærri stemningu í Hörpu á tón-
leikum Stórsveitar Reykjavíkur og
European Jazz Orchestra.
Markmiðið með Evrópuvikunni
var að vekja athygli, umræðu og
vonandi áhuga á málefnum Evrópu.
Möguleg aðild Íslands að Evrópu-
sambandinu er ákvörðun sem snert-
ir alla Íslendinga. En eru Íslending-
ar í stakk búnir til að taka upplýsta
ákvörðun? Nýleg Eurobarometer-
könnun sýnir að helmingur karla
og einungis ein kona af hverjum
þremur telja sig vel upplýst um Evr-
ópumál. Þá telja 74% aðspurðra að
Íslendingar séu almennt illa upp-
lýstir um Evrópumál.
Grundvallarverkefni Evrópu-
stofu er að auka þekkingu og skiln-
ing almennings á Evrópusam-
bandinu. Við segjum að blindur
sé bóklaus maður en Evrópustofa
býður gestum upp á aðgang að upp-
lýsingaefni um Evrópusambandið í
húsakynnum sínum við Suðurgötu í
Reykjavík og við Kaupvangsstræti
á Akureyri, sem og á netinu (www.
evropustofa.is). Hún stendur jafn-
framt fyrir og styður við fundi og
aðra viðburði þar sem Evrópumál-
in og aðkoma Íslands að þeim eru
krufin til mergjar.
Þannig gefst kjörið tækifæri í
dag til að kynnast fjölmiðlun í Evr-
ópu og á Íslandi á spennandi mál-
þingi í Háskólanum á Akureyri
(HA), sem er skipulagt af HA, fimm
ára útskriftarnemum úr Fjölmiðla-
fræði við HA og Evrópustofu. Mál-
þingið hefst kl. 13.00 og eru allir
velkomnir.
Það er full ástæða til að hvetja
alla Íslendinga til að kynna sér
Evrópumálin og íhuga til fullnustu
kosti og galla mögulegrar aðildar
að Evrópusambandinu. Evrópu-
stofa, ásamt fjölda annarra og fjöl-
breyttra upplýsingamiðla, eru til
staðar fyrir þig.
... að vita meira í dag en í gær
Föstudaginn 18. maí kynnti rík-isstjórnin fjárfestingaáætlun
2013-2015. Áætlunin er framsækin
og mun efla innviði atvinnusköp-
unar, rannsókna og samgangna
á Íslandi. Fjárfestingaráætlunin
tekur á mörgum þáttum svo sem
ferðaþjónustu, skapandi grein-
um, grænu hagkerfi, samgöng-
um, vísindum og nýsköpun. Í raun
má segja að þetta verði eitt mikil-
vægasta skrefið í upprisu landsins
eftir hrun og því afar mikilvægt
að áætlunin gangi eftir.
Rannsóknir og nýsköpun
Í þessari grein fjalla ég einungis
um þann þátt sem snýr að vísind-
um og nýsköpun. Í fjárfestinga-
áætluninni er stefnt á verulega
aukningu á framlögum til rann-
sókna og þróunar. Rannsókna-
sjóður og Tækniþróunarsjóður
Vísinda- og tækniráðs eru hryggj-
arstykkið í vísindastarfi og tækni-
þróun á Íslandi. Með því að efla
þessa sjóði gefst tækifæri á að
styðja við aukna þekkingarsköp-
un og hámarka nýtingu rannsókna
til tækniþróunar. Vísindastarf er
forsenda hagvaxtar nútímasam-
félaga þar sem þekkingarsköpun
sem verður til við vísindastarf
er forsenda rannsóknartengdrar
nýsköpunar.
Samkeppnissjóðir Vísinda- og
tækniráðs
Á undanförnum árum hafa fjár-
framlög til rannsóknasjóða vís-
inda- og tækniráðs rýrnað veru-
lega að raunvirði. Þetta kemur
engum á óvart enda varð hér efna-
hagshrun sem erfitt hefur verið
að vinna úr. Á undanförnum árum
hefur úthlutunarhlutfall Rann-
sóknasjóðs farið niður fyrir 15%
í ýmsum fræðigreinum. Margir
aðilar innan vísinda- og fræða-
samfélagsins hafa bent á hættuna
sem þessu fylgir. Við erum að sjá
að rannsóknahópar eru í hættu að
flosna upp með óafturkræfu tapi á
verðmætri þekkingu og mannafla.
Það er vel þekkt að margar þjóðir
sem staðið hafa frammi fyrir efna-
hagskreppu svo sem eins og Finn-
ar á 9. áratug síðustu aldar hafa
nýtt sér þekkingarsköpun og hag-
nýtingu þekkingar sem lykilþátt í
uppbyggingu samfélagsins.
Í fjárfestingaáætlun ríkis-
stjórnarinnar er gert ráð fyrir
aukningu um 750 milljónir í bæði
Rannsóknasjóð og Tækniþróunar-
sjóð Vísinda- og tækniráðs, auk
þess sem 500 milljónum verður
varið árlega í markáætlun á sviði
rannsókna og nýsköpunar. Þetta
eru afar góðar fréttir og getur átt
stóran þátt í að snúa við stöðnun
vísindastarfs og tækniþróunar við
núverandi aðstæður.
Jafnframt mun efling sam-
keppnissjóðanna auka við nauð-
synlega nýliðun vísinda- og fræði-
manna og efla þannig vísindastarf
til framtíðar. Ísland er í sam-
keppni við önnur lönd um hæf-
ustu vísinda- fræðimenn á hverju
sviði. Til þess að við getum staðið
okkur í þessari samkeppni þarf að
tryggja grundvöll vísindastarfs og
tækniþróunar.
Margfeldisáhrif fjárfestingastefn-
unnar
Sú stefna sem hér er mótuð er
skynsamleg og mun hafa marg-
feldisáhrif inn í vísindasamfé-
lagið óháð stofnunum og fræða-
sviðum. Með aukinni fjármögnun
skapast meira svigrúm fyrir sam-
starf hópa á milli hvort sem er
innan sama fræðasviðs eða þvert
á fræðasvið. Efling rannsókna-
sjóðs mun styrkja verulega upp-
byggingu doktorsnáms í land-
inu en mörg doktorsverkefni eru
háð úthlutun úr Rannsóknasjóði.
Styrking samkeppnissjóða Vís-
inda- og tækniráðs mun jafnframt
auka samkeppnishæfni íslenskra
rannsóknahópa í að ná í erlenda
rannsóknastyrki.
Stefnur og eftirfylgni
Þetta er að sjálfsögðu einungis
stefna og eftir er að tryggja fjár-
mögnun meðal annars í samvinnu
við Alþingi. Hér er á ferðinni mál
sem ætti að vera möguleiki að fá
alla flokka til að sameinast um
óháð því hver átti upphaflegu hug-
myndina. Alltof oft hefur það gerst
að stefnumál hafa verið sett fram
og þeim ekki fylgt eftir. Ef hér
er alvara á ferð ættum við strax
í byrjun árs 2013 að fá verulega
innspýtingu inn í íslenskt atvinnu-
líf. Það má hins vegar ekki gerast
að svona áætlun sé lögð fram ein-
göngu til þess að slá ryki í augu
fólks í aðdraganda kosninga.
Stórt skref í rétta átt
Forsetakosningarnar snúast um aukið beint lýðræði. Stjórnar-
skráin var samin þannig 1944 að
hún sameinar pólitískt fulltrúa-
lýðræði og ópólitískt beint lýð-
ræði. Þannig á forsetinn að vera
bremsa á pólitíska valdið, þegar
það fer fram úr vilja þjóðarinnar.
Allt frá lýðveldisstofnun hefur hið
pólitíska vald reynt að túlka burtu
beina lýðræðið. Nú þegar beina
lýðræðið hefur verið virkjað er
mikilvægt að við kjósum okkur
forseta, sem heldur áfram að þróa
beint lýðræði innan marka stjórn-
arskrárinnar, en er jafnframt
ópólitískur.
Lýðræði felur í sér að uppspretta
valdsins er hjá fólkinu í landinu,
þ.e. fullveldisréttur borgaranna.
Fulltrúalýðræðið í huga John Stu-
art Mills fól í sér að kjósendur
væru valdalausir milli kosninga.
Forseta-þingræðið skv. núverandi
stjórnarskrá var frá upphafi ætlað
að blanda saman fulltrúalýðræði
og beinu lýðræði þannig að þjóðin
tæki ákvörðun um mikilvæg mál-
efni milli þingkosninga. Það gerir
hún með málskotsrétti forsetans,
sem á að vera bremsa á pólitíska
valdið, þegar vilji þingsins er
annar en almennings. Það er löng
hefð fyrir beinu lýðræði hérlend-
is, allt frá þjóðfundinum 1851, með
Jón Sigurðsson í forsæti. Hann
var haldinn þrátt fyrir nýlega
endurreisn Alþingis 1848. Sveinn
Björnsson kom beinu lýðræði inn í
stjórnarskrána, með þjóðina á bak
við sig, í óþökk Alþingis. En þegar
hann var kominn í forsetaemb-
ættið virti hann það ekki. Síðan
þá hefur það markvisst verið túlk-
að í burtu af stjórnmálamönnum,
með tvo lagaprófessora fremsta
í flokki, þá Bjarna Benediktsson
og Ólaf Jóhannesson, en þeir voru
jafnframt stjórnmálaforingjar.
Fulltrúalýðræðið á ekki að fela í
sér alvald þingræðisins. Það leið-
ir til stjórnmálaspillingar, eins
og við höfum reynslu af, þ.e.a.s.
fyrirgreiðslupólitíkin alla síðustu
öld. Alvald þingræðis leiddi einn-
ig hinn vestræna heim til öfga í
stjórnmálum, bæði til hægri og
vinstri; nasismann, kommúnis-
mann og óheftan kapítalismann.
Í alvaldi þingræðis eru stjórn-
málaákvarðanir teknar af for-
ystumönnum stjórnmálaflokk-
anna eða með hrossakaupum
milli flokka. Fulltrúalýðræðið
þarf að þróast. Stjórnmálamönn-
um er ætlað að vera sérfræðing-
ar í stjórnun landsins. Þeir eiga að
hafa frumkvæði og vera framsýn-
ir og hafa hagsmuni allra lands-
manna í huga, hvar í flokki sem
þeir standa. Stjórnmál snúast um
heildina en ekki sérhagsmuni. Þeir
eiga að stjórna í umboði okkar og í
samræmi við vilja fólksins í land-
inu. Rökræðulýðræði (deliberative
democracy) felur í sér aukin sam-
ráð stjórnamálamanna og borgar-
anna. Skylda þarf stjórnmálamenn
til að réttlæta allar stjórnvalds-
ákvarðanir. Sjónarmið fólksins
þarf að leggja að jöfnu við sjón-
armið sérfræðinga og hagsmuna-
aðila við samningu lagafrum-
varpa. Halda ætti borgarafundi á
vegum Alþingis um einstök mál-
efni.
Beint lýðræði er tvenns konar.
Pólitískt beint lýðræði, þar sem
pólitískar ákvarðanir eru í hönd-
um borgaranna án aðkomu stjórn-
málamanna, hefur ekki reynst
vel. Í Sviss hefur það almennt leitt
til afturhaldsemi og í Kaliforníu
hefur það sligað fjármál fylkisins,
þar sem ákvarðanir eru teknar
án aðkomu stjórnmálamanna og
því ekki í samræmi við fjárhags-
getu þess. Tölvukosningar eru því
ekki lausnin. Ópólitískt beint lýð-
ræði felur hins vegar í sér að kjós-
endur hafa eitthvað að segja um
einstök málefni og lög sem hafa
verið samþykkt á Alþingi, en eru
á skjön við vilja þjóðarinnar. Mál-
skotsréttur forsetans hefur það
hlutverk. Honum er ætlað að vera
bremsa á pólitíska valdið en ekki
að hafa frumkvæði, sem keppir
við það. Forsetinn á ekki að vera
pólitískur. Ekki gengur það upp að
hafa tvenns konar pólitískt vald í
landinu, pólitískan forseta annars
vegar og ríkisstjórn með þingið
hins vegar. Það gengur ekki frekar
en að hafa tvenn lög í landinu, svo
vitnað sé í Þorgeir Ljósvetninga-
goða. Forsetinn á að vera umboðs-
maður fólksins í landinu, eftirlits-
maður með pólitísku valdi, svo að
stjórnvöld brjóti ekki á fullveldis-
rétti þess. Hann á að vera ópóli-
tískur hemill á stjórnmálin, en
ekki að taka efnislega afstöðu til
pólitískra mála eða taka pólitískt
frumkvæði.
Betri stjórnskipun fæst með
auknu lýðræði. Fulltrúalýðræðið
og ópólitískt beint lýðræði þurfa
því að fara saman. Aukið lýðræði
fæst ekki með auknu vægi Alþing-
is, eða að pólitíska valdið sé ein-
ráða. Það fæst heldur ekki með
pólitískum beinum kosningum í
tölvum án aðkomu stjórnmála-
manna. Aukið lýðræði fæst með
því að jafnvægi sé milli starfa
þingsins og vilja þjóðarinnar. Við
núverandi aðstæður fæst betri
stjórnskipun með því að auka
beint lýðræði, þannig að fólkið sé
ekki valdalaust milli kosninga. Það
fæst með því að auka vægi forset-
ans sem eftirlitsaðila með póli-
tíska valdinu, sem umboðsmanns
almennings í landinu.
Forsetakosningarnar snúast því
um aukið beint lýðræði. Ólafur
Ragnar Grímsson virkjaði mál-
skotsréttinn og hann á heiður skil-
inn fyrir það. En hann er stjórn-
málamaður sem tekur pólitíska
afstöðu til mála. Ég vil því hvetja
frambjóðendur til að tala skýrt,
hvort þeir myndu þróa áfram
ópólitískt beint lýðræði. Eins vil ég
hvetja alla til að kjósa ópólítískan
frambjóðanda, sem kemur til með
að standa vörð um aukið ópólitískt
beint lýðræði í landinu.
Forseta-þingræði: full-
trúalýðræði + ópóli-
tískt beint lýðræði
Forsetaembættið
Björn Einarsson
læknir og
heimspekinemi
Evrópumál
Birna Þórarinsdóttir
framkvæmdastýra
Evrópustofu
Fjármál
Þórarinn
Guðjónsson
forseti Vísindafélags
Íslendinga og dósent
við Háskóla Íslands
Forsetaembættið
Hannes Pétursson
rithöfundur
Gátu þeir mis-
notað forsetaemb-
ættið án þess að misnota
forsetann sjálfan? Nei,
það gátu þeir ekki.