Fréttablaðið - 21.06.2012, Blaðsíða 24

24 21. júní 2012 FIMMTUDAGUR
Árið 1968 var Kristján Eld-járn kjörinn forseti með
65% greiddra atkvæða, þótt á
móti honum færi einn af mikil-
hæfustu stjórnmálamönnum ald-
arinnar, hógvær lærdómsmaður,
Gunnar Thoroddsen, sem hlaut
aðeins tæp 35%, enda þótt að
baki honum stæði Sjálfstæðis-
flokkurinn heill og óskiptur auk
margra valdamanna þjóðarinnar.
Stuðningsmenn Kristjáns Eld-
járns völdu honum einkunnar-
orðin fremstur meðal jafningja.
En hvers vegna kaus íslenska
þjóðin til forseta hógværan
og lítillátan fræðimann, sem
einkum var kunnur almenningi
af útvarps- og sjónvarpsþáttum
um forna menningu þjóðarinnar,
en höfnuðu margreyndum
stjórnmálamanni á þeim miklu
umbrota- og átakatímum sem
ríktu í landinu – og raunar heim-
inum öllum?
Átök þessara ára voru mikil
og mikil óvissa ríkjandi. Kalda
stríðið var í algleymingi og
heiftúðug átök innan NATO
vegna valdaráns herforingjanna
í Grikklandi. Eftir vorið í Prag
gerði Varsjárbandalagið innrás
í Tékkóslóvakíu í ágúst 1968 og
heimurinn rambaði á barmi styrj-
aldar. Gengi íslensku krónunnar
var þetta ár lækkað um 35,3%
vegna lélegra aflabragða og
lækkandi fiskverðs. Hatramm-
ar deilur urðu á Alþingi og ASÍ
mótmælti „harðlega, eindregið
og einhuga þeirri stórfelldu árás
á launakjör alþýðu“. Aðsúgur
var gerður að forsætisráðherra
á götum úti og þúsundir Íslend-
inga fluttust af landi brott vegna
atvinnuleysis. Hafís var fyrir
Norðurlandi og Aust fjörðum og
ísbrú milli Íslands og Grænlands.
Árið 1968 – þegar Kristján Eld-
járn var kjörinn forseti – var því
ekki síður umbrota- og óvissu-
tími en nú – á því herrans ári
2012. Engum Íslendingi datt hins
vegar í hug árið 1968 að forseti
Íslands ætti að bjarga atvinnu-
vegum og efnahag þjóðarinnar
eða heimsfriðnum – allra síst
forsetanum sjálfum. Slíkt stór-
læti var Kristjáni Eldjárn fjar-
lægt. Frá því hann talaði fyrst
til þjóðarinnar við embættistöku
sína 1. ágúst 1968 þar til að hann
ávarpaði Alþingi við þinglausnir
25. maí 1980 lagði hann áherslu
á það sem sameinaði þjóðina – og
hann talaði til allrar þjóðarinnar
– ekki einkum til afreksmanna
á sviði viðskipta og atvinnu-
lífs – og hann lagði áherslu á
það sem sameinaði þjóðina og
gerði Íslendinga að þjóð. Enginn
efaðist heldur um heiðarleika og
einlægni Kristjáns Eldjárns sem
forseta.
Nú tala skillitlir menn um, að
Ólafur Ragnar Grímsson verði að
„standa vaktina“ áfram sem for-
seti og sjá til þess að Ísland – og
jafnvel heimurinn allur bjargist
– komist klakklaust út úr þeim
vanda – óvissutímanum sem að
steðjar. Sjálfur fer Ólafur Ragnar
Grímsson fremstur í þeim flokki
og þykist ekki gera sér grein
fyrir, að það eru aðrir sem eiga
að standa þá vakt í þingræðis-
og lýðræðislandi: löggjafar þing,
ríkisstjórn – og dómstólar. Aldrei
minnist Ólafur Ragnar Grímsson
í kosningabaráttu sinni á „land,
þjóð og tungu“, sögu þjóðarinnar
eða það sem sameinar hana –
heldur miklar fyrir sér og öðrum
óvissuna og hættuna, sem að
steðjar. Slíkt hentar betur í þeim
hræðsluáróðri sem hann notar
í málrófi sínu og virðist falla
mörgum vel.
Sannarlega eru blikur á lofti
– eins og verið hafa í þúsund
ára sögu þjóðarinnar. En það
er ekki hræðslan sem bjargar
Íslendingum – né öðrum þjóðum,
heldur samstaða og sameigin-
legur arfur, réttlæti og heiðar-
leiki, heiðarlegur forseti sem
þekkir takmörk sín, stendur sína
plikt sem forseti, ekki sem stjórn-
málamaður – stjórnmálaflokkur
eins manns.
Sannarlega eru blikur á lofti - eins og
verið hafa í þúsund ára sögu þjóðarinnar.
En það er ekki hræðslan sem bjargar Ís-
lendingum - né öðrum þjóðum, heldur samstaða og
sameiginlegur arfur, réttlæti og heiðarleiki.
Ný löggjöf um menningar-minjar var samþykkt frá
Alþingi í vikunni. Til gangur
laganna er að stuðla að verndun
menningarminja og tryggja
að íslenskum menningar-
arfi verði skilað óspilltum til
komandi kynslóða. Lögunum
er einnig ætlað að auðvelda
aðgang og kynni þjóðarinnar af
menningar minjum, skýra hug-
tök er þær varða og greiða fyrir
rannsóknum.
Víðtækt samráð hefur verið
um lagasetninguna. Frumvarp
að þessum lögum var kynnt
opinberlega á vegum ráðuneyt-
isins og leitað umsagna um það
haustið 2008. Frá þeim tíma
hefur verið leitað til ýmissa
sérfróðra aðila sem og hags-
munaaðila um ýmis atriði þess.
Haustið 2010 var ýmsum hags-
munaaðilum boðið til fundar í
ráðuneytinu og farið yfir frum-
varpsdrögin. Frumvarpið var
síðan kynnt af nefndum Al þingis
og fjölmargar ábendingar bár-
ust um efni þess og inntak. Verð-
ur því að telja að vinnu ferlið
hafi verið gagnsætt og þeir
sem starfa í þessum geira hafi
verið vel upplýstir um fram-
gang málsins. Endanlegur texti
laganna endurspeglar að tekið
hefur verið tillit til fjölmargra
þeirra ábendinga og athuga-
semda sem hafa komið fram í
þessu samráðsferli.
Árið 2001 voru gerðar miklar
breytingar á lögum um forn-
leifar og minjavörslu. Sett voru
sérstök lög um ýmsa þætti sem
áður var fjallað um sameigin-
lega í eldri lögum, þ.e. lög um
húsafriðun, lög um flutning
menningarverðmæta úr landi
og um skil menningarverðmæta
til annarra landa, safnalög og ný
þjóðminjalög. Stjórnsýsluþáttur
fornleifaverndar var þá skilinn
frá Þjóðminjasafni Íslands og
Fornleifavernd ríkisins sett á
laggirnar til að annast þau mál.
Á sama tíma var Húsafriðunar-
nefnd gerð að formlegri stjórn-
sýslustofnun með lögum.
Reynslan af framkvæmd
laganna frá 2001 hefur leitt í ljós
að stjórnsýsla, ábyrgð og verka-
skipting þarf að vera skýrari og
að þessu er stefnt með nýjum
lögum um menningarminjar.
Helstu stjórnsýsluþættir minja-
vörslunnar verða sameinaðir í
eina stjórnsýslustofnun, Minja-
stofnun Íslands. Þessi stofnun
mun taka við hlutverki Forn-
leifaverndar ríkisins og Húsa-
friðunarnefndar, en þær stofn-
anir verða lagðar niður. Nýja
stofnunin hefur yfirumsjón með
heildarstefnu um verndun og
varðveislu menningarminja og
sér einnig um umsýslu tveggja
sjóða, fornminjasjóðs og húsa-
friðunarsjóðs.
Betri yfirsýn
Nýmæli í nýjum lögum um
menningarminjar eru nokkur.
Þar má nefna að Þjóðminja-
safni Íslands og Minjastofnun
Íslands er gert að halda skrár
yfir þjóðminjar fyrir íslenska
menningar sögu, annars vegar
yfir lausamuni og hins vegar
jarðfastar minjar. Stefnt er að
því að minjaráð geti verið virkur
samráðsvettvangur hvert á sínu
svæði, en í þeim geta setið full-
trúar sveitarfélaga, safna, skipu-
lagsyfirvalda og annarra hags-
munaaðila. Einnig er gert ráð
fyrir að minjaverðir, sem falla
undir Minjastofnun Íslands,
sinni víðtækara hlutverki en
þeir gera samkvæmt gildandi
þjóðminjalögum.
Hin nýju lög um menningar-
minjar voru undirbúin í sam-
hengi við þrenn lög, sem voru
afgreidd frá Alþingi á síðasta
ári, þ.e. safnalög, lög um Þjóð-
minjasafn Íslands og lög um skil
menningarverðmæta til annarra
landa. Öll þessi lög munu taka
gildi frá 1. janúar 2013, og
verður tíminn fram undan
notaður til að undirbúa fram-
kvæmd laganna sem best. Ég tel
þessa löggjöf sem samþykkt var
með öllum greiddum atkvæðum
á Alþingi vera fagnaðarefni og
vona að allir sem starfa á þessu
sviði sameinist um að vinna far-
sællega í samræmi við ákvæði
laganna.
Ég hvet alla til að kynna sér
umrædda löggjöf vel; hér er
um að ræða lög um menningar-
minjar allra landsmanna, sem
ber að vernda og skila óspilltum
til komandi kynslóða.
Menningarminjar okkar allra
Fremstur meðal jafningja – og
stjórnmálaflokkur eins manns
Áhugafólk um pólitík og almannatengsl fylgist nú af
miklum áhuga með slagnum um
forsetastólinn því þar fer mikinn
fremsti spunameistari þjóðar-
innar, Ólafur Ragnar Grímsson.
Ólafur á sviðið, stýrir áherslum
og umræðuþáttum af þvílíkri
röggsemi að andstæðingarnir líta
út út eins frambjóðendur til for-
seta nemendafélags.
Fyrir 16 árum var sett Íslands-
met í spuna. Ólafi tókst þá að
breyta ímynd sinni úr því að vera
orðhvass og ófyrirleitinn vinstri
maður í hófsaman og bljúgan
frambjóðanda sem birtist í for-
setabúningnum fínn og strok-
inn mörgum mánuðum fyrir
kosningar. Nýja ímyndin virkaði,
Ólafur vann og þjóðin fékk það
sem hún kaus; fljúgandi kláran
og mælskan talsmann og lét sér
vel líka. Hlutverk milda lands-
föðursins klæddi Ólaf ekki eins
vel en hlutverkin urðu fleiri og
dramatískari.
Árið 2004 setti Ólafur á sig
grímu Guy Fawkes og varpaði
sprengju inn í þinghúsið. For-
setinn neitaði að skrifa undir
fjölmiðlalög sem ríkisstjórn
Davíðs Oddssonar hafði fengið
samþykkt. Það sauð á hægri-
mönnum en vinstrimenn kættust.
Hér birtist forsetinn í algerlega
nýju hlutverki sem varðmaður
þjóðarinnar gagnvart Alþingi.
Málskotsrétturinn var virkjaður
í fyrsta sinn frá stofnun lýðveld-
isins. Beiting málskotsréttarins
er aldrei hlutlaus, við synjun
laga skipar forsetinn sér í hóp
þeirra sem efast um umrædd
lög og hefur þannig mikil áhrif
á almenningsálitið. Davíð játaði
sig sigraðan og afturkallaði fjöl-
miðlalögin fyrir þjóðaratkvæða-
greiðsluna. Snilld Ólafs Ragnars
birtist ekki síst í því að þeir sem
hötuðu hann þá elska hann nú;
180 gráðu snúningur á 10 árum!
Ólafur gerir sér grein fyrir að í
forsetaembættið er aldrei kosinn
já-maður sitjandi ríkisstjórna.
Hann heldur sér því kirfilega
í stjórnarandstöðu í núverandi
kosningum þó hjarta hans slái
líklega enn vinstra megin – hver
veit?
Þegar góðæðið tók við settist
forsetinn við vefstólinn og spann
sér glæsileg ferðaföt úr oflofi,
þjóðrembu og meirimáttar kennd.
Þær flíkur voru engum til
sóma og síðar baðst forsetinn
afsökunar á þeim í ávarpi. Neitar
reyndar í dag að hafa nokkurn
tíma átt einkaþotubúning.
Eftir hrun var ímynd for-
setans í ruslflokki hjá almenn-
ingi og góð ráð dýr. Á þeim miklu
óvissutímum í sögu þjóðarinnar
klæddist Ólafur huliðsskikkju
og hvarf sjónum manna. Nokkru
síðar er allir hér heima voru upp-
teknir við að slökkva eldana eftir
hrunið taka að berast fréttir utan
úr heimi að gamli sjónvarps-
maðurinn Ólafur Ragnar Gríms-
son fari mikinn í erlendum fjöl-
miðlum og verji þar fimlega
málstað Íslands. Upphefðin
kemur að utan og beygð þjóðin
fékk í hnén. Endurreisn Ólafs var
hafin.
Endurreisnin fullkomnast
síðan í mynd frelsishetjunnar,
hinum goðum líka Ísseifi sem
stekkur fram á völlinn og bjargar
þjóðinni frá erlendri kúgun og
langvarandi skuldaklafa. Penn-
inn er máttugri en sverðið, jafn-
vel ónotaður. Ímyndarstökk Ólafs
við þessa atburði var gríðarlegt
og má jafna við fræg stökk þeirra
Skarphéðins og Gunnars á sögu-
öld.
Nú dregur að forsetakosn ingum
árið 2012 og því sem allir töldu
verða síðasta áramótaávarp Ólafs
Ragnars sem forseta Íslands. Í
því birtist hann óvænt í dressi
véfréttarinnar. Eftir ávarpið vissi
enginn hvað Ólafur Ragnar hefði
sagt, hvort hann ætlaði aftur fram
eða fram aftur eða hvað? Þrátt
fyrir ítrekaðar fyrir spurnir fjöl-
miðla næstu vikur fékkst ekki
skýrara svar fyrr en klökkur og
þakklátur forsetinn tók við rúm-
lega 30 þúsund undirskriftum (um
10.000 færri en stefnt var að) með
áskorun um að hann gæfi áfram
kost á sér. Uppákoman kom gjör-
samlega flatt upp á Ólaf sem var
líklega eini maðurinn í landinu
sem ekki vissi af undirskrifta-
söfnuninni. Hrærður lagðist hann
undir feld, kom undan honum eftir
viku og bauð sig fram til fimmta
kjörtímabilsins í nýjum forseta-
búningi; Fimmti landvætturinn
er mættur, öryggisventill Íslands!
Vargöld vofir yfir, að steðjar því-
lík óvissa og ógn að Ólafur getur
hreinlega ekki vikist undan því
að verja þjóðina á óvissutímum.
Áframhaldandi valdaseta hans
er algjörlega óumflýjanleg í stöð-
unni. Óttinn er besti banda maður
stjórnmálamanna í kosninga-
kreppu og oft síðasta hálmstrá
þeirra. Kannski ekki stórmannleg
aðferð en virkar; svo ég vitni orð-
rétt í aldraða móður mína: „Ég
veit að Ólafur er tækifærissinni
sem hugsar fyrst og fremst um
sjálfan sig en vegna þeirrar ógnar
sem steðjar að innanlands og
utan þori ég ekki annað en kjósa
hann.“ Staðreyndin er hins vegar
sú að það er engin sú hætta í nánd
að vel menntuð og greind þjóðin
ráði ekki fram úr henni. Það er
lélegt að taka þjóðina á taugum
þegar hún er að rísa upp eftir
mikla erfiðleika og þarf miklu
frekar á hvatningu að halda. Hér
ríkir greinilega ofar öðru leiðar-
stef stjórnmálarefsins: „Það sem
er gott fyrir mig er best fyrir
þjóðina.“
Nýju fötin forsetans
Forsetakosningar
Tryggvi Gíslason
fyrrverandi
skólameistari
Forsetakosningar
Sverrir Björnsson
hönnuður
Menning
Katrín
Jakobsdóttir
mennta- og
menningarmála-
ráðherra
Það er lélegt að
taka þjóðina á
taugum þegar hún er að
rísa upp eftir mikla erfið-
leika og þarf miklu frekar
á hvatningu að halda.
Ég tel þessa löggjöf sem samþykkt var
með öllum greiddum atkvæðum á Alþingi
vera fagnaðarefni og vona að allir sem
starfa á þessu sviði sameinist um að vinna farsællega.
MAGNAÐAR
RITDEILUR
FRÉTTIR VIÐSKIPTI SPORT UMRÆÐAN ÚTVARP LÍFIÐ SJÓNVARP
- oft á dag